A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
93 Buna görə də ədəbi dilin sonrakı inkişaf dövrlərində ümumxalq səciyyəsi daşımayan belə elementlər getdikcə sıradan çıxmağa başladı. Göründüyü kimi, 20-ci illərdə ədəbi dildə işlənmə hüququnu hələ də saxlayan ərəb-fars alınmaları, əsas etibarilə, terminoloji səciyyə daşıyan sözlərdən ibarətdir. Terminologiyanın inkişafı elmi terminologiyanın müxtəlif xalqlar arasında universallaşma meyili qazanması ilə daha çox bağlı olduğundan, sonrakı dövrlərdə Azərbaycan dilində beynəlxalq səciyyəli terminlərin alınma potensialı da artmışdı. Bu sahədə, SSRİ xalqları dillərindən biri kimi, Azərbaycan dilinə də rus dilinin böyük təsiri olmuşdur. Cəmiyyətin sosial inkişafı və elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar olan terminlərin çox mühüm bir qismi Azərbaycan dilinə bilavasitə rus dili vasitəsilə daxil olmuşdur. Məlum olduğu üzrə, hələ inqilabdan əvvəlki dövrlərdə Azərbaycan dilində çoxlu miqdarda ərəb-fars mənşəli terminlər işlədilirdi. Lakin belə terminlər yeni ictimai quruluşun tələbləri ilə uyuşmadığı, habelə ifadə tərzi və anlaşma xüsusiyyətləri etibarilə Azərbaycan dilinin real inkişafı zəminindən geri qaldığı üçün öz yerini rus dilindən alınmış müvafiq terminlərə verməli oldu. Yeni ictimai quruluşla əlaqədar dildə baş verən bu tipli dəyişmələr məhz terminologiyanın inkişafı və təkmilləşməsi amillərindən biri kimi meydana çıxır. Belə ki, terminologiyanın inkişafı elmin, texnikanın, istehsalatın inkişafı ilə paralel surətdə gedir; hər bir yeni anlayış dildə öz əksini tapır 1 . İnsan fəaliyyətinin ən müxtəlif sahələrindəki tərəqqi, irəliləyiş terminlər sisteminin fasiləsiz dəyişməsinə və
1 M. Ş. Qasımov. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları, Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 1973, səh. 40-41. 94 inkişafına səbəb olur. Vaxtilə Azərbaycan dilçiliyində işlənmiş təmsil, sövtiyyat, sərf, nəhv və s. kimi terminlərin köhnələrək assimilyasiya, fonetika, morfologiya, sintaksis terminləri ilə əvəz edilməsini buna misal göstərmək olar. İnqilabdan əvvəlki dövr ədəbi dili üçün xas olan ərəb- fars mənşəli terminlərə inqilabdan sonra nəşr edilmiş lüğət- lərdə də rast gəlmək mümkündür. Məsələn, müəllim Qafur Rəşadın 1921-ci ildə nəşr olunmuş «Təfsirli xalq lüğəti» kitabında həmin dövr ədəbi dilini səciyyələndirən və mənası çətin anlaşılan bir çox terminlər verilmişdir ki, sonralar onlar ədəbi dildə tamamilə işləkliyini itirdi və unuduldu. Onların yerinə rus dilindən müvafiq terminlər qəbul edildi. Qəliz ərəb-fars mənşəli terminlərə 1929-cu ildə çap olunmuş «İmla lüğəti»ndə də rast gəlmək mümkündür. Lüğətdə amadə, bərğus, bəsalət, cərahət, daül-əzrək, daüssəmək, etidaleyn, əfazil, ənqaz, fəyyaz, hazaristə, həccaz, iltihac, qəbayih, laəqəll, məzrubat, nisfünnəhar, pəri-peykər, seriüzəval, tərəqqüm 1 və s. kimi çoxlu sözlər vardır ki, bunların, demək olar ki, heç biri nə işləndiyi dövrdə, nə də sonralar ümumxalq malı olmaq hüququ qazana bilməmiş, beləliklə də, ədəbi dilin lüğət tərkibindən çıxmış və sonrakı lüğətlərə daxil edilməmişdir. Bu cür sözlər Azərbaycan ədəbi dilində ona görə yaşaya bilmədi ki, yeni cəmiyyətin sosial-mədəni inkişafı, millətlərin və mədəniyyətlərin yaxınlaşması zəminində milli dillərin coşğun tərəqqisi elmi-texniki terminlərdə unifikasiyaya yaranmış güclü meyillə ayaqlaşa bilmir, Azərbaycan dilinin fonetik və orfoepik tələblərinə qətiyyən uyğun gəlmirdi. Çətin anlaşılan, terminoloji məzmunlu ərəb-fars sözlərini 20-ci illərdə ədəbi dilə elmi anlayışları ifadə
1 Bax: Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), səh. 72 95 ənənəsi gətirmişdi; bu terminləri başa düşən, işlədən az idi, elə ki, ədəbi dil sürətlə xalq üçün anlaşıqlı olmağa başlayır, kütlənin ünsiyyətinə xidmət edir, onda çətin anlaşılan, yad lüğəvi vahidlər də sosial-psixoloji nüfuzunu itirir, bunun arxasınca isə onların faktik olaraq dildən çıxması, daha doğrusu, ədəbi işləklikdən qalması baş verir. Bir sıra nümunələr isə satirik dilin materialına çevrilir: məsələn, «Molla Nəsrəddin» jurnalının 20-ci illər nömrələrinin dilində çətin anlaşılan ərəb-fars mənşəli sözlərdən üslubi element kimi istifadə edilir. Elə bu da sözün normalılığını itirməsi deməkdir; o söz, ifadə, obraz satiranın materialına çevrilir ki, artıq ciddi—normativ həyatını başa vurmuşdur.
* * * 20-ci illərdə Azərbaycan ədəbi dilində türk dilinə məxsus bir sıra sözlər də işlənirdi. Ərəb-fars mənşəli sözlər kimi, türk dili elementlərinin Azərbaycan ədəbi dilində işlənməsi də inqilabdan əvvəlki dövr ədəbi dilindən qalmış miras idi. İnqilabdan əvvəlki dövrdə türk ədəbi mühitinin Azərbaycan ziyalılarına təsiri onların dilində xüsusi şəkildə özünü göstərirdi. Bu təsir altında türk dili elementləri bəzi ziyalıların dilində geniş işləklik qazanmışdı. Bu elementlər XX əsrin I rübündə Azərbaycanda nəşr edilmiş «Füyuzat» və «Şəlalə» kimi jurnalların dilində xüsusilə çox işlədilirdi. Demək olar ki, həmin məcmuələrdəki cümlələr də quruluş və ifadə cəhətdən türk dilinə uyğunlaşdırılırdı. Bunlar nə xalis türk, nə də Azərbaycan dili cümlələri idi. Buna görə də Azərbaycan ədəbi dili belə pozuq ifadə vasitələri ilə inkişaf edə bilməzdi. Xalqın başa düşmədiyi, onun ruhuna uyğun gəlməyən dil vasitələri ictimai həyatda da özünə yer tapmaq imkanından məhrum idi. Bu jurnallarda ifadə Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|