A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 əsaslar üzərində yenidən qurulmağa başlayır, XVII-XVIII əsrlərdə bu proses xüsusi sürətlə davam edir. I dövrdə Azərbaycan ədəbi dili ümumxalq dili əsa- sında surətlə inkişaf edir 1 . XVII-XVIII əsrlərdə ədəbi dildə milli elementlərin cücərtiləri meydana gəlir və bu mənada XVII, xüsusən XVIII əsrdəki ədəbi dil II dövrə keçid kimi xarakterizə edilir. XVIII əsrin sonları, XIX əsrin əvvəllərində Azərbay- can ədəbi dilinin demokratikləşməsi elə bir səviyyəyə çatır ki, birinci növbədə norma planında milli keyfiyyətlərə ma- lik olur. XIX əsr boyu, xüsusilə XX əsrin əvvəllərində milli özünüdərketmə prosesi ədəbi dili də milli əsaslar üzərinə qaldırır. Azərbaycan ədəbi dilinin II dövründə funksional üs- lubların diferensiasiyası güclənir; elmi üslub müəyyən imkanlara malik olur, publisist üslub təşəkkül tapır, eləcə də ədəbi-bədii dilin müxtəlif istiqamətləri müəyyənləşir (məs., satira dili, nəsr dili, dram dili və s). II dövrün sonuna doğru ədəbi dil bu və ya digər ideo- loji mövqedən müzakirə obyektinə çevrilir – müzaki-rələrin gedişində ədəbi dilin ictimai-siyasi statusu artır; ədəbilik aktı (yaxud ədəbiliyin xarakteri) ancaq dilin kor-təbii inkişafı ilə deyil, elmi-ictimai mövqedən qiymətlən-dirilir 2 . Sovet hakimiyyətinin qurulması ilə Azərbaycan ədəbi
1
рика — Советская тюркология. 1974, № 2. Ю.Б.Юсифов. Об актуальных проблемах этнической истории Азербайджана – проблемы изучения источников по истории Азербайджана. Баку, 1989. 2 Azərbaycan ədəbi dili tarixinin ikinci dövrü barədə bax: T.Hacıyev. Azər- baycan ədəbi dili tarixi, II h.,Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, 1986; T.Hacıyev. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili, B., «Maarif» nəşriyyatı, 1978; M. Cahangirov.Azərbaycan milli ədəbi dilinin təşəkkülü, I h., Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 1978 və s. 6 dilinin tarixində III dövr başlayır, – bu dövrün əsas əlaməti ədəbi dilin istər norma, istərsə də üslub planında milli əsaslar üzərində daha çox inkişaf edib kütləviləşməsindən, indiyə qədər görünməmiş səviyyədə diferensiallaşmasından ibarətdir; ədəbi dilin tarixinin III dövrü davam edir. Sovet dövründə ədəbi dilin inkişafı onun başqa dövr- lərdəki inkişafından, demək olar ki, əsaslı şəkildə fərqlənir; hər şeydən əvvəl ona görə ki, həmin dövrdə ədəbi dilin sosial bazası görünməmiş dərəcədə genişlənir, milli-ictimai təfəkkürlə ədəbi dil arasındakı sədlər aradan qalxır, nəticədə o, sözün həqiqi mənasında, milli mədəniyyətin əsas ifadə formasına çevrilir. Ədəbi dil bu dövrdə kütləviləşir, – halbuki buna qədər dövrün nitq norması fərdi üslub əsasında müəyyən olunurdu; kütləviləşmə isə elə amildir ki, nitq normasını, eləcə də funksional üslub diferensiasiyasını daha geniş kontekstdə araşdırmağı tələb edir. Mədəni-ictimai idrakın tutumu, sahələri ədəbi dildə öz səviyyəsini və sferalarını formalaşdırır, norma ilə üslubların münasibətində əvvəlkindən fərqli kəmiyyət və keyfiyyət nisbəti müəyyənləşir. İctimai intellekt ədəbi dildə hansı intensivliklə reallaşırsa, ədəbi dil də ictimai intellektin tərbiyəsində həmin intensivliklə iştirak edir – bu isə o deməkdir ki, norma, üslub diferensiallığı kütləvi təfəkkürə yiyələndikcə özü də həmin təfəkkürün məhsuluna çevrilir; beləliklə, norma-üslub kütləvi təfəkkür kompo- nentləri getdikcə daha elastik münasibətə malik olur. Sovet dövründə ədəbi dilin inkişafı ardıcıl, şüurlu nəzarət altında gedir; orfoqrafiya prinsipləri müəyyənləş- dirilir, lüğətlər tərtib edilir, qrammatika kitabları yazılır, normanın, funksional üslubların nisbi sabitliyi gözlənilir… Ən ciddi inkişaf isə, şübhəsiz, semantik aspektdə gedir – bu sahədə nisbi sabitliyi faktlaşdırmaq, ümumən
7 prosesin özünü nəzarət altında saxlamaq çətin olsa da, kütləvi təfəkkürdəki inqilabi dəyişiklik stixiyası belə bir nəzarətçi qüvvə kimi müəyyənləşir; inqilabi təfəkkür isə birinci növbədə leksik normada təbəddülat yaradır, çünki mədəni-tarixi şərait ictimai varlığa qneseoloji münasibətin xarakterini əsaslı şəkildə dəyişdirmişdi – ona görə də leksik-semantik sistemin yenidən təşkili idraki zərurət idi. Lüğət tərkibinin bu dövdəki inkişafı, mahiyyəti etibarilə, mürəkkəb hadisədir – burada həm ədəbi dilin struktur-funksional təkamülü, həm də ictimai idrakın tərəq- qisi ehtiva olunur. Odur ki, lüğət tərkibi eyni zamanda həm linqvistik, həm də fəlsəfi-psixoloji məzmunda dərk edilir. Leksik-semantik inkişafın linqvistik planı ilə fəlsəfi- psixoloji planı ictimai təfəkkür ümumiliyində birləşir; lüğət tərkibinin inkişafını universal kontekstdə araşdırmağın metodoloji əsasları işlənib hazırlanmadığı üçün müəyyən diferensial keyfiyyətlərin uyğun təsvirini vermək bir sıra hallarda mümkün deyil. Xüsusilə o hallarda ki, şüurlu nəzarət lüğət tərkibinin kortəbii inkişaf məntiqinə qarşı durur; ədəbi dildən heç bir əsası olmadan ərəb-fars mənşəli ümumişlək leksikanın çıxarılması, yaxud yenə də heç bir əsası olmadan rus-Avropa sözlərinin ədəbi dilə qəbul edilməsi nə ədəbi dilin struktur-funksional təkamülü, nə ictimai idrakın tərəqqisi, nə də ümumən ictimai təfəkkürün inkişaf universallığı baxımından izah olunur. Bununla belə, sovet dövründə lüğət tərkibinin inkişafı müəyyən linqvis- tik-qneseoloji qanunauyğunluqlara tabedir, – əslində, məqsəd də həmin qanunauyğunluqları dil faktları əsasında şərh etməkdən ibarətdir. Bu kitab məhz həmin sahədə geniş planlı ilk tədqiqatdır. Ali məktəblərdə tədris edilən «Azərbaycan ədəbi dili tarixi», «Müasir Azərbaycan dili» və müvafiq ixtisas
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|