A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
80 bunların dilə təsirini nəzərə alaraq, SSRİ xalqları ədəbi dillərinin üç mərhələ keçirdiyini göstərir. Birinci mərhələyə 1917-1929-cu illər aid edilir. Həmin mərhələdə dilin lüğət tərkibində baş verən mühüm dəyişmələr – yeni dövr üçün köhnələn terminlərin əvəz olunması, yeni sözlərin yaranma prinsipləri, purizmin dildə zərərli cəhətləri və s. diqqət mərkəzinə çəkilir. İkinci mərhələ 1929-1945-ci illəri əhatə edir. Bu mərhələ bir sıra yeni terminlərin alınması və dilin daxili imkanları əsasında yeni sözlər düzəldilib işlədilməsi ilə əlamətdardır. Böyük Vətən müharibəsindən sonrakı dövr ədəbi dillərin inkişafında üçüncü mərhələ kimi verilir. Bu mərhələdə də dilin lüğət tərkibinin inkişafına təsir göstərən iki başlıca meyil – rus dilindən və bu dil vasitəsilə Avropa dillərindən söz alınması və daxili imkanlar əsasında yeni vahidlərin yaradılması davam edir 1 .
alındığı üçün cəmiyyət həyatında mühüm rol oynamış hər bir dövr dilin inkişafının bir mərhələsi kimi səciyyə- ləndirilmişdir. Əlbəttə, mühüm ictimai hadisələrin heç biri dilə təsirsiz qalmır. Hər hansı bir» ictimai dəyişmə və inkişaf yeni sosial şərait yaradır ki, dildə də həmin dəyişmə və inkişaf proseslərinə müvafiq yeni anlayışlar meydana çıxır. Sözlərin bir qismi öz işləkliyini itirir, yeniləri dilə gətirilir, daxili imkanlar hesabına təzə sözlər yaradılır və s. Bütün bunlarla belə, dilin ümumi inkişafı, bir çox cəhətdən normalaşması, sabitləşməsi və vahid qaydaya düşməsi üçün, əlbəttə, hər hansı təsadüfi ictimai hadisə əsas
1 Bax: Н.А.Баскаков. Современное состо я ние терминологии в я зыках
народов СССР. – «Вопросы терминологии», Изд. АН СССР, М., 1961, стр. 59-60. 81 ola bilməz. Bu fikri eyni zamanda, dilin lüğət tərkibində baş verən dəyişmələrə də aid etmək olar. Sosializm quruculuğu illərində cəmiyyətin inkişafı üçün əlamətdar olan hadisələr silsiləsi əvvəlki dövrün ən mühüm nailiyyətlərinə əsaslandığından daim köhnənin yaxşı ənənələrini yaşadır. Deməli, hər bir yeni mərhələdə keçmişin ən yaxşı əlamətləri, ənənələri saxlanılır, gələcək hadisələr də bunun üzərində inkişaf edir. Həyatın tələblərindən geri qalanlar tədricən aradan çıxmaqla, yeniliklər daim təkmilləşir və zənginləşir. Şübhəsiz, cəmiyyətin bu cür dialektik inkişafı dildə də öz ifadəsini tapır. Belə ki, köhnə cəmiyyətlə bağlı bir sıra dil vahidləri müəyyən dövrdə saxlansa da, sonrakı dövrlərdə əhəmiyyətini itirir və tədricən tamamilə unudulur, dilin daxili imkanları əsasında yeni vahidlərim yaranması prosesi güclənir. Terminoloji səciyyə daşıyan alınmalar ümumən assimilyativ təsirdən uzaq olur. Buna görə də sovet dövründə ədəbi dilin lüğət tərkibinə bu sahədə lüzumsuz elementlər daxil ola bilmir və yalnız müəyyən zərurətlə bağlı alınan sözlər əsasında dilin lüğət tərkibi zənginləşir. Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı, qeyd etdiyimiz kimi, iki mərhələdən keçir: birinci mərhələ 1920-1940-cı illəri, ikinci mərhələ 1940-cı ildən sonrakı dövrü əhatə edir. Birinci mərhələdə lüğət tərkibi ərəb, fars, rus-Avropa sözləri ilə zəngin olsa da, tədricən Azərbaycan dilinin öz sözlərinin maksimum üstünlüyü özünü hiss etdirir; nəticədə, birinci mərhələnin sonlarına doğru tarixən mənimsənilməmiş ərəb, fars sözləri lüğət tərkibindən çıxır, rus-Avropa sözlərindən isə beynəlmiləl məzmuna malik olub, qarşılığı olmayanları qalır, yəni zəruri tələbat ödənilir.
82 XX əsrin əvvəllərində, eləcə də 20-ci illərdə osmanlı türkcəsindən keçmiş bir sıra sözlər də 30-cu illərdə işləklikdən qalır. Birinci mərhələ – normalaşma mərhələsidir. İkinci mərhələdə ictimai tərəqqi, sosializmin uğurları, elmi-texniki inqilab nəticəsində yeni sözlər yaranır və ümumxalq səciyyəsi daşıyaraq sabitləşməyə başlayır; inkişaf əsasən dilin daxili imkanları hesabına gedir, yalnız zəruri hallarda rus-Avropa mənbəyinə müraciət edilir. İkinci mərhələ – sabitləşmə və zənginləşmə mərhələsidir. Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişaf mərhə- lələri, şübhəsiz, bir-biri ilə sıx bağlıdır.
B i r i n c i m ə r h ə l ə . 20-40-cı illərdə lüğət tərkibinin inkişafı
Azərbaycan ədəbi dilinin normalaşma dövrü kimi səciyyələnən birinci mərhələnin ilk onilliyi sonrakı onillikdən bir sıra əlamətlərinə görə fərqlənir. Belə ki, 20-ci illərə nisbətən 30-cu illərdə dilin lüğət tərkibində xəlqiləşmə daha çox özünü büruzə verir. 20-ci illər ədəbi dilinin xalq kütlələri üçün anlaşılma səviyyəsi nə qədər aşağı idisə, 30-cu illərdə xəlqiləşmə bir o qədər gücləndi. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dilinin tarixində birinci mərhələ, xüsusən 20-ci illər, ən mürəkkəb bir dövrdür. Çünki bu illərdə ictimai-siyasi həyatda müxtəlif dil-üslub təmayüllərinin geniş fəaliyyəti üçün şərait var idi; ədəbi norma müzakirələrin gedişində müəyyənləşirdi, XX əsrin əvvəllərinə aid mübahisələr davam edirdi.
83 1. Oktyabr inqilabından sonra ölkədə baş verən ciddi sosial dəyişikliklər milli dillərin inkişafına, xüsusən geniş vüsətli dil quruculuğu işlərinə çox güclü təsir göstərdi. Yeni quruluşun birinci onilliyində hər sahədə yeniliklə köhnəlik üz-üzə durmuşdu. Ölümə məhkum olmuş köhnə cəmiyyət can üstündə belə, yeniliklə vuruşmaq, onu boğmaq istəyindən əl çəkmirdi. Bu cür sosial təlatümlər dövründə milli dilin inkişaf istiqamətini şərtləndirən güclü bir meyil, həm də elmi və xəlqi bir meyil müşahidə edilirdi. SSRİ xalqları dillərinin, o cümlədən Azərbaycan dilinin inkişafında tədricilik sürətliliklə əvəz olunmuşdu. Ədəbi dilin bütün sahələri və şaxələr üzrə yenidən qurulması uğrunda ciddi və mürəkkəb mübarizə aparılırdı. XX əsrin əvvəllərində ədəbi dilə münasibətdə ziyalılar arasında vahid mövqe, vahid meyil olmadığı kimi, inqilabdan sonrakı ilk dövrdə də üslub pərakəndəliyi davam edirdi. Ədəbi dildə XX əsrə qədər kök salmış ərəb-fars elementləri, XX əsrin ilk onilliklərində meydana çıxmış türkizmlər bu dövrdə bir- biri ilə çulğalaşmış şəkildə işlədilirdi. Belə bir pərakəndə üslub Azərbaycan Sovet hakimiyyətinin ilk illərində də davam etməkdə idi və hətta bir qədər qüvvətlənmişdi, ideoloji məzmun almışdı. Yeniliyin qələbəsi ilə bağlı olan dil təbəddülatı SSRİ ərazisindəki başqa milli dillərdə də müşahidə edilirdi. 1926-cı ildə fevralın 26-dan martın 5-dək Bakıda I Ümumittifaq Türkoloji qurultayı keçirilir. Qurultayın işində görkəmli türkoloqlar iştirak edirlər; burada türk dillərinin müxtəlif problemləri ilə yanaşı, terminologiya məsələləri də müzakirə olunur: B.Çobanzadənin «Elmi terminologiya sistemi haqqında», A.R.Zifeld-Simumyaqın «Türk dil-
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|