A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
70 mədəniyyətini bütün imkanları ilə ehtiva edirdi. Mətbuat dilinin leksikası üçün bu illərdə xarakterik əlamətlərdən biri ərəb, fars, rus, eləcə də qədim türk sözlərinin (həmin sözlər Azərbaycan dilinin lüğət tərkibindən çıxdığına görə artıq osmanlı türkcəsinin faktı hesab edilirdi) bəzən kütləvi şəkildə işlədilməsi idi. Həm də bu cür kütləvi işlənmənin istiqaməti, demək olar ki, bir neçə ildən bir dəyişmiş, gah bu, gah da digər dildən alınmalara üstünlük verilmişdir. Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, 1920—1940-cı illər arasında mətbuatın dilində demokratizm yüksələn xətlə getmişdir; hətta aparılan dil- üslub eksperimentləri də prinsip etibarilə xəlqi əsaslara malik olmuşdur. 1920-ci illərdə publisist dildə ictimai-siyasi leksika fəal idi, bu isə mətbuat dilinin məzmununa təsir edirdi. 30- cu illərdə isə ekstralinqvistik hadisələrin təsiri ilə ictimai- təsərrüfat leksikası fəallaşır və publisist üslub bu istiqa- mətdə inkişaf edir. Ümumiyyətlə, 1920-1930-cu illərdə mətbuat dilində dövrün inqilabi əhvali-ruhiyyəsi bütün- lükdə əks olunurdu. Şübhəsiz, birinci növbədə sintaksis həmin əhvali-ruhiyyəyə – dövrün intonasiyasına köklən- mişdi. Böyük Vətən müharibəsi illərində mətbuat dilinə hərbi vətənpərvərlik məzmunu gəlir – hərbi termino- logiyanın işləkliyi artır, qısa, lakin kəskin, təsirli ifadə forması fəallaşır. Əslində, 40-cı illərin ortalarından sonra da mətbuat dilində müharibə dövrü üçün xarakterik bəzi xüsusiyyətlər qalır. 40-cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvəllərindən başla- yaraq, publisist üslubda aşağıdakı əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verir: 1. 20-ci, eləcə də 30-cu illərdəkindən fərqli olaraq,
71 40-cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvəllərindən mətbuat dili sabit norması ilə seçilir; istər fonetik-orfoqrafik, istər leksik, istərsə də qrammatik norma sahəsində əvvəlki onilliklərə məxsus tərəddüdlər, paralelliklər aradan qalxır, norma ardıcıl şəkildə gözlənilir. 2. 40-cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvəllərindən ölkənin mədəni həyatında baş verən əsaslı dəyişikliklər, mətbuat şəbəkəsinin genişlənməsi mətbuat dilində də üslubi diferensiasiyanı gücləndirir; əgər vaxtilə bir qəzet (məsələn, «Kommunist» qəzeti) publisist üslubun müxtəlif sahələrini (siyasi-publisist dil, elmi-publisist dil, bədii- publisist dil və s.) əks etdirirdisə və müharibə illərində inteqrasiya bir qədər də gücləndisə, 40-cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvəllərindən sahə qəzetlərinin artması eyni zamanda həmin sahələr üzrə publisist üslubun diferen- siasiyasının sürətlənməsinə gətirib çıxarır. 3. Elmi-texniki tərəqqinin ədəbi dilə gətirdiyi anlayışlar birinci növbədə mətbuatda faktlaşır və xüsusilə 50-ci illərin ortalarından sonra mətbuat dilində yeni texnika ilə əlaqədar leksika genişlənir; söz birləşmələrinin işləkliyinin artması hesabına bir sıra müasir ictimai- təsərrüfat, mədəni-məişət anlayışları ifadə olunur. 60-cı illərdə ədəbi-bədii dildə folklor – xalq dilinə qayıdış 60-cı illərin sonu, 70-ci illərin əvvəllərindən publisist üsluba da təsir edir; mətbuatın dilinə dialektlərdən (xüsusilə kənd təsərrüfatı ilə bağlı) sözlər keçir, bədii- publisist dil tədricən 30-cu illərə məxsus şüarçılıqdan azad olur, daha doğrusu, o əlamətlər ki, 30-cu illərdə üslub norması idi, 50-ci, 60-cı, hətta 70-ci illərdə də bəzən mövcud olmaqda davam edir və bu onilliklərin ümumi ədəbi dil kontekstində gerilik faktı kimi diqqəti çəkir. 60-cı illərdən etibarən Azərbaycan mətbuatında gedən
72 dil prosesləri kifayət qədər intensivdir; bir tərəfdən milli- ictimai təfəkkürün, digər tərəfdən ümumən dünya ictimai fikrinin nailiyyətləri hər gün mətbuat dilində öz ifadəsini tapır, publisist üslub bütün üslublardan fərqli olaraq, zamanın ictimai düşüncəsinin sürətinə müvafiq dəyişir, inkişaf edir. İnformasiya axınının güclənməsi, informa- siyanın şərhindən çox, düzgün verilməsinə, dəqiqliyinə maraq mətbuat dilini də rəsmi sənəd dilinə yaxınlaşdırır. Eyni zamanda bunun əksinə olan proses gedir: xüsusilə 80- ci illərdə bu və ya digər hadisənin mahiyyəti geniş şərh edilir və beləliklə, publisist dilə elmi-fəlsəfi dərinlik, analitiklik gəlir. R ə s m i ü s l u b . A. Məhərrəmovun fikrincə, «bu üslub ancaq sovet dövründə yaranmış və inkişaf etmişdir» 1 . Şübhəsiz, belə deyil: XVI əsrdən başlayaraq rəsmi üslubun maraqlı nümunələri mövcuddur, lakin o ki qaldı rəsmi üslubun sovet dövründəki inkişafına, bu, həqiqətən belədir. XVII, eləcə də XVIII əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin rəsmi üslubuna aid nümunələr pərakəndə şəkildədir, sovet dövründə isə bu üslubun ardıcıl inkişafını şərtləndirən dövlət idarə aparatı fəaliyyət göstərir. 1920-1940-cı illərdə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafının birinci mərhələsində rəsmi üslub aşağıdakı əlamətlərlə səciyyələnir: 1. Ərəb, eləcə də fars elementləri ilə zəngin olan klassik ifadə tərzi əsasən qalır; ümumən lüğət tərkibində gedən proseslər – gah bu, gah da digər dildən alınmalara üstünlük verilməsi rəsmi üslubun leksikasına da təsir edir, lakin sintaksis bir qayda olaraq klassik ifadə tipində mövcud olur. 2. Rəsmi üslubdan istifadə edən sosium geniş
1 A.Məhərrəmov. Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü, səh. 13-14. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|