A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
61 keyfiyyət aşılayır; hər şeydən əvvəl, bu mərhələdə nəsr dili ciddi şəkildə publisist dilin təsiri altında olur, sözün birbaşa deyilməsi, obrazlılıqdan mümkün qədər imtina edilməsi nəinki cavan, hətta yaşlı yazıçıların təhkiyəsi üçün də xarakterikdir (nümunə üçün C.Cabbarlının hekayə dilini yada salmaq kifayətdir). 40-50-ci illərdə şeir dilində olduğu kimi, nəsr dilində də şablonlaşma müşahidə edilir, 50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəllərindən etibarən İ.Hüseynov, İ.Şıxlı, S. Əhmə- dov, Ə.Əylisli, bir qədər sonra Elçin, Anar, İ. Məlikzadə, F.Kərimzadə, S.Azəri, M.Süleymanlı nəsr dilinin şablon- çuluqdan çıxması üçün böyük iş görürlər. 60-70-ci illərdə nəsr dilinin mənzərəsi həmin illərdə şeir dilinin mənzərəsi kimi mürəkkəbdir; bir tərəfdə ədəbiyyata 30-40-cı illərdə gələnlər, başqa tərəfdə onları davam etdirənlər yazıb-yaradırlar və bu prosesdə nəsr dilinin novator imkanları təzahür edir. İ.Hüseynov fəlsəfi- analitik, Ə.Əylisli lirik-analitik, Elçin, Anar psixoloji- publisistik dil nümayiş etdirirlər. Azərbaycan ədəbi-bədii dilinin nəsr qolunun sovet dövründəki inkişafında Ə.Məmmədxanlının xidmətləri maraq doğurur, o hələ 30-cu illərdə 60-cı illərin dil-üslub zövqü ilə qiymətləndirilə bilən tərzdə yazır. Dramaturgiya dili birinci mərhələdə – 20-30-cu illərdə daha sürətlə inkişaf edir (xüsusilə C.Cabbarlının yaradıcılığında). Dialoji dilin, mükalimələrin təbiiliyi, gərginliyi novatorluq təzahürləri kimi ortaya çıxır. Lakin 40-50-ci illərdə dramaturgiya dilində, demək olar ki, irəliləyiş olmur. 60-80-ci illərdə Ə.Məmmədxanlı, İ.Əfəndiyev, B. Vahabzadə, N.Xəzri, N.Həsənzadə, Anar və başqa drama- turqların dilində müəyyən axtarışların olduğu görünür,
62 bütövlükdə isə dramaturji dilin imkanları həm şeir, həm də nəsr dilinin imkanlarından aşağıdır, 60-80-ci illərin dramaturgiya dilində məhz dramatizm çatışmır; lirizm dramatizmi qüvvətləndirmək əvəzinə, onu əvəz edir və bu sahədə İ. Əfəndiyevin aparıcı mövqeyi xüsusi nəzərə çarpır. Ədəbi-bədii dilin, başqa sözlə, bədii üslubun struk- turunda şeir dili ilə nəsr dilinin münasibəti tarixən müxtəlif olmuşdur; 20-30-cu illərdə poetik ifadə axtarışları şeirdə qüvvətli idi, halbuki 60-80-ci illərdə nəsr də şeirlə bir sıraya keçir, hətta bəzən daha böyük imkanlar nümayiş etdirir. Əslində, bu, ədəbi-bədii dildən çox, ictimai şəraitin estetik tələbi ilə bağlıdır, 20-30-cu illərdə ictimai şəraitin yeniləşməsi estetik təfəkkürü qabaqlamışdı, ona görə də estetik təfəkkür onu tərənnüm etməli idi, 60-80-ci illərdə estetik təfəkkür cəmiyyətdəki durğunluğun səbəbləri üzərində düşünürdü, ona görə də təhlil etməli idi; birinci halda şeir, ikinci halda nəsr dili daha çox aktuallaşır. Əlbəttə, ədəbi-bədii dilin sovet dövründəki inkişafı ümumən ədəbi dilə verilən ictimai-siyasi hüquqlarla bağlıdır; bu dövrdə bədii üslub heç bir yad təsirə məruz qalmadan bilavasitə xalqın estetik təfəkkürünün faktı kimi kütləviləşir, məktəblər, kitabxanalar, başqa mədəniyyət ocaqları vasitəsilə yayılır, təbliğ olunur. Nəşriyyatlar, mətbuat ədəbi-bədii dili indiyə qədər görünməmiş bir sürətlə xalqın malı edir. Ədəbi-bədii dilin kütləviləşməsi müxtəlif üslubi təmayüllərin konsentrasiyasına gətirib çıxarır. Ədəbiyyatın qarşısında duran estetik tələblər özü də ifadə planında vahid xəttin güclənməsinə şərait yaradır. «Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı
(sovet dövrü)» kitabında göstərilir ki, «1920-ci, qismən də 63 30-cu illərin bədii dilində nəzərə çarpan cəhətlərdən biri sözlərin yazılışında müasir dilin fonetik-imla sistemindən fərqli xüsusiyyətlərin olmasıdır» 1 . Əlbəttə, belə müşahi- dələr üslubun tarixi ilə deyil, normanın tarixi ilə əlaqədardır və məhz normanın tədqiqi üçün material verir. Ümu- miyyətlə, oçerkdə bədii üslubun sovet dövründəki inkişaf mərhələləri müəyyən olunmur, ədəbi-bədii dil ardıcıl olaraq təkmilləşən forma kimi götürülür ki, əlbəttə, bu, düzgün deyil. Ona görə düzgün deyil ki, bədii üslub obrazlı dilə əsaslanır, obrazlı dil isə tədricən yox, adətən sıçrayışlarla inkişaf edir – müəyyən dövrdə bir obrazlaşdırma tərzi şablonlaşır və tədricilik dayanır, sonra yeni dalğa gəlir 2 . Ədəbi-bədii dilin – bədii üslubun estetik keyfiyyəti tarixən müxtəlif parametrlərlə müəyyənləşdirilə bilər; bizim fikrimizcə, bunlardan ikisi aparıcıdır: birincisi – ədəbi-bədii dilin xalq dilinə münasibəti, ikincisi – ədəbi- bədii dilin ictimai tələbata münasibəti. Birinci parametrlə ikinci arasında dialektik əlaqə mövcuddur. Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi-bədii dilinin (bədii üslubun) iki mərhələdən keçməsi qeyd edilən parametrlərə əsasən müəyyən edilir. E l m i ü s l u b . Sovet dövründə ədəbi dilin elmi üslubu görünməmiş bir surətlə inkişaf edir; XVIII əsrdə təşəkkül tapan, XIX əsr boyu tədricən təkmilləşən elmi üslub XX əsrin əvvəllərində də hələ geniş terminoloji, eləcə də sintaktik bazaya malik deyildi. 20-ci, 30-cu illərdə Azərbaycan ədəbi dilinin elmi üslubu tədricən diferen-
1 Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), səh. 171. 2 Azərbaycan ədəbi dilinin bədii üslubunun tədrici inkişafı ideyası aşağıdakı mənbədə də əks olunmuşdur: Закономерности развити я литературных я зыков народов СССР в советску ю эпоху, М., изд. «Наука», 1979, стр. 262-263. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|