A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
64 siallaşır, bədii-publisist elementlərdən getdikcə təmizlənir və elmi üslubun maraqlı nümunələri meydana gəlir. Şübhəsiz, elmi üslubun diferensiasiyasını elmi təfək- kürün özündə gedən diferensiasiya hazırlayır – ziyalı kadrların, bu və ya digər ixtisas sahəsində işləyən milli mütəxəssislərin yetişməsi elmi üslubun ictimai dayağını – sosiumunu yaradır. Şərq təhsili görmüş ziyalılarla qərb təhsili görmüş ziyalılar arasındakı elmi diskussiyalar, 20- 30-cu illərdə elmi təfəkkürün şərq tipi ilə qərb tipinin konsentrasiyasına gətirib çıxarır və əslində, elmi üslub da hər iki regionun terminoloji materialının qovuşağında yenidən qurulur, keyfiyyətcə müəyyənləşir. Elmi təfəkkü- rün elə sahələri olur ki, şərq tipi ilə qərb tipi əsasən bərabər həcmdə təmsil olunur (xüsusilə ictimai elmlər sahəsində), müəyyən sahələrdə isə qərb tipinin üstünlüyü müşahidə edilir (xüsusilə dəqiq elmlər sahəsində); elmi üslub da elmi təfəkkürün genealoji strukturunu əsasən olduğu şəkildə əks etdirir. 20-30-cu illərdə elmi üslubun inkişafı əsasən XIX əsrin ortalarında (M. F. Axundovun yaradıcılığından) aldığı təkanla gedir. XIX əsrin ikinci yarısında, eləcə də XX əsrin əvvəllərində müxtəlif elmi (yaxud elmi-publisist) yazılarda ənənə davam etdirilir. 20-30-cu illərdə isə elmi üslub keyfiyyətcə yeni mərhələyə qalxır, elmi terminologiya isə aşağıdakı mənbələr əsasında yaranır: 1) Şərq dilləri – əsasən ərəb, eləcə də fars dili əsasında; şərq mənbəyi Azərbaycan ədəbi dilinin elmi üslubu üçün tarixən daha anlaşıqlı idi, lakin məsələ burasında idi ki, elmi sosiumun məhdudluğu elmi üslubu ümumiyyətlə kütləviləşdirə bilmədiyindən şərq mənbəyinin elmi anlaşıqlığı kütləvi anlaşıqlığa keçməmişdi, ona görə də 20-30-cu illərdə şərq dillərinə məxsus elmi termino-
65 logiyanın bir daha seçilməsi ehtiyacı meydana gəldi. 2) Avropa dilləri – əsasən rus dili vasitəsilə; Avropa mənbəyi XIX əsrin ortalarından elmi üslubun ictimai- fəlsəfi qolunda görünür («Kəmalüddövlə məktubları»nın dili bu baxımdan xarakterikdir), XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, Avropa mənşəli terminologiya nəinki elmi üsluba daxil olur, həmçinin mətbuat vasitəsilə kütləviləşir (xüsusilə ictimai-siyasi məzmunlu terminologiyadan söhbət gedir). Elə də olur ki, Avropa mənşəli termin ədəbi dilə keçmir, lakin Avropa elmi-ictimai təfəkkürünün təsiri ilə şərq mənşəli leksik vahid Avropa məzmununda anlaşılmağa başlayır; məsələn, cəmiyyət, inqilab, siyasət, fəhlə, üsyan, hərəkat, cəhalət, irtica, ixtilaf, sinif, firqə və s. və i.a. kimi terminoloji məzmunlu leksik vahidlər ictimai- siyasi təfəkkürdə baş verən novatorluğu əks etdirir. XVI əsrdə inqilab dedikdə aşiqin öz məşuqəsinə xəfif etirazı, adi dəyişiklik nəzərdə tutulurdusa, XX əsrin əvvəllərindən etibarən bu söz dərin ictimai-siyasi, mədəni-mənəvi çevriliş məzmununda işlənir. Əlbəttə, irəlidə görəcəyimiz kimi, elmi üslubun Avropa (rus) mənbəyinə münasibəti nəinki müxtəlif mərhələlərdə, hətta bir mərhələ daxilində bir neçə dəfə dəyişir, lakin mənbə mənbəliyində qalır, getdikcə güclənir. 3) Şərq mənbəyi ilə Avropa (rus) mənbəyinin qovuşması, şübhəsiz, milli mənbənin münsifliyi ilə gedir; Azərbaycan ədəbi dilinin elmi üslub potensialı (termino- logiyadan tutmuş sintaksisə qədər) milli elmi-təfəkkürün ifadə forması kimi 20-30-cu illərdə də aparıcı olur. Şərq, eləcə də Avropa mənşəli terminoloji-qrammatik material sovet dövründə ədəbi dilin inkişafının birinci mərhələsində məhz milli elmi təfəkkürün xəlqiliyi (xalq üçün anlaşıqlığı) əsasında təbliğ olunur, kütləviləşdirilir.
66 20-30-cu illərdə məktəb-maarif sisteminin inkişafı, elmi-ictimai cəmiyyətlərin fəaliyyəti elmi üslubun həm irəliləyişinə, həm də demokratikləşməsinə əsaslı təsir göstərir. Elmi təfəkkürün sintetik xarakteri elmi üslubun demokratikləşməsinə mane olsa da (xüsusən 20-ci illərdə), 30-cu illərin sonuna doğru terminoloji norma əsasən sabitləşir. Elmi dilçilik ədəbiyyatında qeyd edildiyi kimi, marksizm-leninizm klassiklərinin əsərlərinin tərcüməsi Azərbaycan ədəbi dili ictimai elmlər üslubunun həm məzmunca, həm də formaca inkişafına təkan verir 1 .
iqtisadiyyat elmləri, eləcə də filoloji elmlər sahəsində yeni əsərlər meydana gəlir, mətbuat ictimai elmlər üslubunun funksionallığını artırır. Dəqiq elmlərin, eləcə də təbiət- şünaslıq elmlərinin inkişafı elmi üslubun bazasını geniş- ləndirir. 20- 30-cu illərdə elmi üslubun, demək olar ki, bütün əsas sahələrini əhatə edən terminoloji lüğətlər yaradılır 2 . 20-30-cu illərdə elmi üslubun xarakterik cəhətlərindən biri onun publisist üslubun təsirinə məruz qalmasından, başqa sözlə, publisistikləşməsindən ibarətdir. 40-50-ci illərdə ictimai həyatda ziyalıların rolu artır, elmi üslubun sosial bazası müəyyənləşir, elmi tədqiqat işlərinin həcminin genişlənməsi, diferensial sahələrin meydana çıxması elmi üslubun həm yazılı, həm də şifahi qollarının tipoloji xarakterinin sabitləşməsinə gətirib
1 Bax: 3акономерности развити я литературных я зыков народов СССР в советску ю эпоху, стр. 263-264; A.Məhərrəmov. Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü, səh. 12; Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), s. 41-42 və s. 2 Sovet dövründə terminologiyanın inkişafı barədə sonrakı fəsillərdə geniş bəhs edilir. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|