A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
67 çıxarır. Şərq mənbəyi elmi üslubun inkişafına təsirini bütünlükdə dayandırır, Avropa (rus) mənbəyi isə getdikcə aparıcı mövqe tutur. 50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq, elmi üslubda analitik yığcamlıq – sintaksisin informativliyi güclənir, beynəlmiləl terminlərin işlənmə tezliyi artır. İkinci mərhələdə elmi terminlərin paralel işlənməsi faktı diqqəti cəlb edir; bir tərəfdən beynəlmiləl terminlər işlənir, digər tərəfdən milli (yaxud onu əvəz edən). Beynəlmiləl terminlə milli termin arasındakı semantik fərq əsasında məna mübadiləsi gedir. 60-70-ci illərdə elmi üslub xalq dilindən uzaqlaşır (müəyyən sahələrdə çox, müəyyən sahələrdə az), daha doğrusu, ədəbi dilin danışıq üslubu ilə elmi üslub arasında az qala uçurum yaranır; bunun səbəbi aşağıdakılardan ibarətdir: – xüsusən dəqiq elmlər üzrə ədəbiyyat başqa dillərdə (əsasən rus dilində) olduğundan elmi informasiyanın mənimsənilməsi bu mənbələr əsasında gedir – mütəxəs- sislər azərbaycanca yazarkən (yaxud mühazirə oxuyarkən) başqa dildə faktlaşmış elmi informasiyanı «hərfi» ifadə edirlər, yəni informasiyanı dil həzm etmir, amma ifadə edir; – elmi materialın kütləviləşdirilməsi işi zəif gedir, müxtəlif sahələrə aid elmi-kütləvi orqanlar (bunların içərisində «Elm və həyat» jurnalının rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır) azdır və bunların əsas hissəsi elmi-kütləvi dilin inkişafına heç bir kömək etmir – ya həddindən artıq elmi, ya da publisist üslubda yazırlar; – nəhayət, bir sıra hallarda elmdə sxolastikanın hökmranlığı elmi üslubu da yaşarı köklərdən, dinamizmdən məhrum edir. Lakin demək lazımdır ki, 80-ci illərdə ictimai elmlər
68 üslubu ilə xalq dili arasındakı uçurum aradan qalx- maqdadır; bunun da sosial əsasları var: xalq öz tarixinə, ədəbiyyatına, dilinə aid elmi-tədqiqat işlərinə maraq göstərir, ona görə də əlaqə bərpa olunur. Ümumiyyətlə, elmi-kütləvi dili inkişaf etdirmədən elmi üslubun xəlqiliyini qorumaq mümkün deyil. Dərsliklərin tərcümə- sinin yarıtmaz halda olması 60-80-ci illərdə elmi üslubun keyfiyyətinə mənfi təsir göstərmişdir və göstərməkdə davam edir; xüsusilə orta məktəb dərsliklərində sadə kütləvi elmi üslub əvəzinə, qarışıq bir dil var, bu dərsliklər əsasında aparılan təlim, şübhəsiz, aşağı səviyyədə olacaqdır. P u b l i s i s t ü s l u b . Azərbaycan ədəbi dilinin publisist üslubu, tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi, «Əkinçi»nin nəşri ilə başlayır. Lakin burada bir cəhət diqqəti cəlb edir: publisist dil materialı əslində əvvəllər də mövcud idi – ədəbi-bədii dil üstün olduğu şəraitdə publisist dil materialını da ehtiva edirdi. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində mətbuatın inkişafı publisist dilin də inkişafına şərait yaradır, bununla belə sovet dövründə müəyyənləşən publisist dil əvvəlki dövrlərdəkindən keyfiyyətcə fərqlənir. Bu fərq nədən ibarətdir? Sovet dövründə ədəbi dilin publisist üslubu sosialist mədəniyyətinin təbliği sahəsində mühüm iş görür. Əlbəttə, bu proses hələ inqilabdan qabaq bolşevik: mətbuatında başlamışdı, 20-ci illərdə isə «Kommunist», «Molla Nəsrəddin», «Kəndçi qəzeti», «Yeni yol», «Müəllim qəzeti», «Maarif və mədəniyyət», «Gənc işçi» kimi mətbuat orqanlarının təcrübəsində davam edir. 20-30-cu illərdə publisist üslubun axtarışları xüsusilə güclü idi, partiya qərarlarında da bir neçə dəfə mətbuat
69 dilinin kütləviliyini qorumaq barədə məsələ qaldırılmışdı 1 ; mətbuat dilinə bu cür-xüsusi diqqət yetirilməsi onun ictimai-siyasi həyatda gördüyü mühüm işlərlə bağlıdır. Ümumiyyətlə, «mətbuat üslubu ədəbi dilimizin inkişaf mənzərəsini – leksik-qrammatik dəyişməni, səlisləşmə və təkmilləşməni başqa üslublara nisbətən özündə daha aydın və tez əks etdirir» 2 – bu öz yerində, yeni zamanda mətbuat dili – publisist üslub özünəməxsus yolla inkişaf edir. 20-30-cu illərdə publisist üslub aşağıdakı diferensial ifadə formalarını ehtiva edir: 1) siyasi-publisist dil – bu ifadə formasını ictimai- siyasi terminologiyanın işləkliyi, çağırış, təbliğ-təşviq intonasiyası xarakterizə edir; 2) elmi-publisist dil – bu ifadə formasında şərhçilik, müxtəlif elm sahələrinə aid terminlərin işləkliyi, sintaksisin təmkinliliyi diqqəti cəlb edir; 3) bədii-publisist dil – bu ifadə formasında obrazlılıq mühafizə olunur, dəyişən dünyanın tərənnümü, cəhalətin tənqidi verilir; 4) adi publisist dil – bu, məişət hadisələrinin təsvirini verir.
Demək lazımdır ki, hər bir mətbuat orqanı publisist üslubun bütün diferensial ifadə formalarından eyni dərəcədə istifadə etmir, hətta müxtəlif zamanlarda bu və ya digər ifadə forması daha funksional olur. 20-30-cu illərdə publisist üslub həm bədii, həm də elmi üsluba təsir göstərir, çünki mətbuat kütləvi idi, inqilabın coşdurduğu xalqın intellektual enerjisi mətbuatda daha tez ifadəsini tapırdı, mətbuat kütləvi təfəkkür
1 Bu barədə bax: Советская власть в документах, М., 1961, стр. 213, 223, 261 и т.д. 2 Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), səh. 106. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|