A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
77 (deyək ki, köməkçi fellərin daha intensiv işləkliyi hiss edilir. Lakin yenə də o fikrə qayıdırıq ki, ədəbi dil nə qədər kütləvidirsə (kütlələrin təfəkkür enerjisi ədəbi dilə nə qədər çox çökürsə), inkişaf prosesində ədəbi dili təşkil edən formaların (normalar, üslublar) avtonomluğu o qədər azalır, yəni ədəbi dil daha inteqrativ şəkildə mövcud olur (bir norma digər normaya, bir üslub digər üsluba, eləcə də norma planı üslub planına və yaxud əksinə daha çox təsir edir).
Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin mərhələlərə bölünməsində əsas prinsip lüğət tərkibinin mənzərəsinin keyfiyyət və kəmiyyətcə hiss edilən dəyiş- məsidir; şübhəsiz, bu cür dəyişmənin də ekstra-linqvistik dayağı vardır – ölkənin iqtisadi-təsərrüfat, sosial-siyasi, mədəni-mənəvi simasının dəyişməsi lüğət tərkibində – leksik normada da təbəddülat yaradır. Lakin mərhələlərə ayırma zamanı lüğət tərkibinin mənzərəsinin ölkənin ictimai həyatından (ekstralinqvistik amillərdən) asılılığı vulqar şəkildə başa düşülməməlidir; hər beşillikdə iqtisadi, sosial, mədəni inkişafın baş verməsi həmin beşillik üçün bir lüğət mənzərəsi təqdim etmir, ümumiyyətlə, dil o dili daşıyanlardan təşkil olunmuş ictimai mövcudluğu mexaniki surətdə əks etdirə bilməz, lüğət tərkibi də bu baxımdan istisna təşkil etmir (nə qədər mütəhərrik olsa da). Linqvistik proseslərlə ekstralinqvistik proseslər arasındakı əlaqə birbaşa deyil, müəyyən mərhələlərdən keçir. Ədəbi dilimizin sovet dövrü böyük bir müddəti əhatə etməsə də, müəyyən ziddiyyətlərlə daim inkişafda olmuş- dur
1 . Buna görə də bu dövrün mərhələlərə bölünməsində dilçilər arasında yekdil fikir yoxdur. Bu hal təkcə Azər-
1 Bax: N. Xudiyev, Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı, Bakı, APİ nəşr., 1986, səh. 5. 78 baycan dilçiliyində deyil, digər SSRİ xalqlarının, o cümlədən türkdilli xalqların ədəbi dillərinin inkişaf mərhələlərinin fərqləndirilməsində də müşahidə edilir. N. A. Şarapov sovet dövrü tacik ədəbi dilinin inkişaf yolunu beş mərhələyə bölmüşdür: 1) 1917-1930-cu illər; 2) 1930-1940-cı illər; 3) 1940-1945-ci illər; 4) 1945-1960-cı illər; 5) 1960-cı ildən sonrakı dövr 1 .
dilinin inkişafını üç mərhələyə bölmüşdür: 1) 1920-1930- cu illər; 2) 1930-1940-cı illər; 3) 1940-1970-ci illər 2 .
lərinin müəyyənləşdirilməsində də mübahisələr özünü göstərir. Əlbəttə, SSRİ xalqlarının ədəbi dillərinin bir- birindən
fərqli inkişaf mərhələlərinə malik olması mümkündür və deməli, elmi-dilçilik ədəbiyyatında bu cür- müxtəlifliyin təsbit olunması təbiidir, konkret bir ədəbi dil üçün müxtəlif inkişaf mərhələlərinin göstərilməsi isə tədqiqatçıların əsaslandıqları (səhv, yaxud düz) prinsiplərin müxtəlifliyi ilə bağlıdır. Onu da qeyd edək ki, adətən SSRİ xalqları ədəbi dillərinin eyni mərhələlərdən keçdiyi göstərilir; bu, təd- qiqatçıların təsnifin əsasında ictimai-siyasi hadisələri götürmələri ilə daha çox bağlıdır. Əlbəttə, ədəbi dillər əsasən eyni sosial mühitdə inkişaf edirlər, lakin hər hansı ədəbi dilin inqilabaqədərki tarixi onun sovet dövründəki tarixi inkişafı üçün də şərtdir – hər dil inqilaba bir tutumla gəlir. A.M.Məhərrəmov öz təsnifatında terminologiya məsələlərinə daha çox diqqət yetirdiyindən, terminologi-
1 Н.А.Шарапов. Пути развити я лексики современного таджикского литературного я зыка, АДД, Баку, 1974, стр. 4. 2 Т.Таджмурадов. Развитие и нормализа ц и
туркменского литературного я зыка в советску ю эпоху, Ашхабад, 1974, стр. 94. 79 yanın inkişaf yolunu nəzərə alaraq, Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafında üç əsas mərhələ göstərmişdir: 1) 1920-1930-cu illər; 2) 1930-1943-cü illər; 3) 1943-1949- cu illər 1 . Eyni təsnifat müəllifin «Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü» kitabında əsasən saxlanır: 1) 1920-1930-cu illər; 2) 1931-1944-cü illər və 3) 1944-cü ildən sonrakı illər 2
tarixlər yuvarlaqlaşdırılmaqla, demək olar ki, təkrar edilir: 1) 1920-1930-cu illər; 2) 1930-1945-ci illər və 3) 1945-ci ildən sonrakı illər 3 . Elə tədqiqat işləri var ki, 1920-1930-cu illər barədə xüsusi, sonrakı mərhələlər barədə isə ümumi şəkildə bəhs edilir 4
üslublarında müəyyən sabit normalara riayət edilir, dilin ümumi inkişaf mənzərəsində bir vahid meyil özünü göstərir. Sonrakı onilliklərdə ədəbi dilin bəzi normaları başqa istiqamətdə sabitləşmə prosesi keçirir və belə bir prosesdə bu və ya digər dil səviyyəsinə aid vahidlərin konkret şəkildə normalaşma müddətinin göstərilməsi həqiqətən çətindir. Buna görə də 1930-cu ildən sonrakı ədəbi dilimiz üçün ayrı-ayrı müəlliflər tərəfindən verilmiş dövrləşdirmələr bir-birindən fərqlənir. N.A.Baskakov sosial-siyasi hadisələrin dəyişkən xarakterini, cəmiyyətdə baş verən mühüm hadisələri,
1 А.М.Магеррамов. Вопросы я зыка (алфавита, орфографии, терминоло- гии и грамматики) о азерба й джанско й советско й печати, АКД, Баку, 1950, стр. 9. 2 A.Məhərrəmov. Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü, səh. 30. 3 Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), səh. 42. 4 A.A.Aslanov. Обога щ ение словарного состава азерба й джанского литературного я зыка в советски й период, АКД, Баку, 1954, стр. 9-20; Ə. A. Aslanov. Lenin milli siyasəti və Azərbaycan ədəbi dilinin yeni mərhələsi, Bakı, 1980, səh. 15-20 Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|