A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
73 olmadığına görə, onun ictimai məzmunu da, deyək ki, bədii, publisist, yaxud elmi üslub qədər böyük olmur. Eyni zamanda rəsmi üslub 20-ci, eləcə də 30-cu illərdə başqa üslublardan təcrid olunmuş şəkildə inkişaf edir, daha doğrusu, rəsmi üslubla başqa üslublar arasındakı təmas, məsələn, bədii üslubla publisist, yaxud publisist üslubla elmi üslub arasındakı əlaqələr gücündə olmur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 1920-ci ildən 1940-cı ilə qədərki mərhələdə rəsmi üslubun demokratizmi nəinki artan, hətta azalan xətlə gedir. Lakin bununla belə sovet cəmiyyətinin mənəvi-siyasi strukturunda baş verən hadi- sələr rəsmi üsluba, onun funksionallıq səviyyəsinə, ictimai- siyasi dəyərinə bilavasitə təsir göstərir. İkinci mərhələdə (1940-cı illərdən etibarən) Azərbaycan ədəbi dilinin rəsmi üslubu istər sintaktik, istərsə də leksik quruluşca tədricən demokratikləşir, xalq dilinə yaxınlaşır. Əlbəttə, bu prosesin güclənməsinə, rus ədəbi dilinin rəsmi üslubu da təsir edir, çünki həmin üslub sahəsində Azərbaycan dili rus dili ilə daim qarşılaşır, dövlət sənədlərinin respublikada adətən iki dildə tərtib olunması bu cür qarşılaşmanı qanuniləşdirir. E p i s t o l y a r ü s l u b . Epistolyar üslubun sovet dövründəki inkişafı, şübhəsiz, birinci növbədə əhalinin kütləvi savadlanması ilə əlaqədardır. XVII-XVIII əsrlərə aid cünglərdə epistolyar xarakterli mətnlərə təsadüf edilir, XIX əsrdə məktub, xatirə, eləcə də gündəliklər yazılır, yəni bu üslubun tarixi hər halda bir neçə əsr əvvələ gedib çıxır, bununla belə, daha intensiv inkişafı XX əsrin əvvəllərinə düşür. Ədəbi dilin inkişafının birinci mərhələsində 20-ci, 30- cu illərdə epistolyar üslub ədəbi-bədii dilin təsiri altında olur (mətbuatda, xüsusən, «Molla Nəsrəddin» jurnalında
74 hələ XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq epistolyar üslub standartlarından bədii-publisistik məqsədlə istifadə edilirdi). İkinci mərhələdə isə epistolyar üslub daha çox publisistləşir, uzun-uzadı obrazlı ifadələrdən təmizlənir, fikrin daha aydın təqdimi normativləşir. Epistolyar üslubun məzmununu adamların mənəvi xarakteri, daxili mədəniyyəti müəyyən edir, bu üslubda ictimailik bir qədər arxa plana keçə, fərdi hisslər qabarıqlaşa bilər; ona görə də burada dil fərdin savadından, zövqündən, xarakterindən asılı olaraq müxtəlifdir. Lakin belə müxtəlifliyin hüdudu var. Epistolyar üslubun mühüm bir keyfiyyəti onun tədricən daha çox ictimailəşməsindən ibarətdir. Bunu şəxsiyyətlə cəmiyyət arasındakı münasibətlərin inkişafı prosesi müəyyən edir.
* * * Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövründə inkişafı dedikdə, metodiki baxımdan, norma planı ilə funksional- üslub planının dialektik əlaqəsi göz önünə gətirilir; qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan ədəbi dilinin norma planı ilə üslub planı müxtəlif mərhələlərdə müxtəlif münasibətlərdə olmuşdur, birinci mərhələdən fərqli olaraq, ikinci mərhə- lədə funksional-üslubi diferensiasiya sürətlə getdiyinə görə norma planı daha çox funksional-üslub baxımından diqqəti cəlb edir, başqa sözlə, normanın təkmilləşməsi ictimai dil təfəkkürü üslubları vasitəsilə həyata keçirilir. Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı da norma planı ilə üslub planı arasındakı bu cür mürəkkəb münasibətlər kontekstində gedir; ədəbi dilin struktur- 75 semantik inkişafından kənarda lüğət tərkibinin sistemli inkişafını təsəvvürə gətirmək mümkün deyil.
76 II FƏSİL ƏDƏBİ DİLİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN ÜMUMİ MƏNZƏRƏSİ VƏ İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ HAQQINDA
Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı müəyyən mərhələlər üzrə gedir. Bizim müşahi- dələrimizə görə, bu mərhələlər ümumən ədəbi dilin həmin dövrdəki inkişaf mərhələlərinə uyğundur. Səbəbi odur ki, sovet dövründə ədəbi dilimiz tarixi mövcud-luğunun bütün dövrlərindəkindən daha çox struktur kompaktlığa malik olur, fonetik-orfoqrafik normanın təkmilləşməsi ilə leksik- qrammatik norma da təkmilləşir, eyni zamanda, müvafiq templə ədəbi dilin funksional məzmunu da inkişaf edir. Bu cür kompaktlığı – norma planı ilə funksiya planı arasındakı əlaqələrin bu cür intensivliyini göstərən nədir? Əlbəttə, birinci növbədə, sovet dövrü ədəbi dili üçün əsas sosioloji keyfiyyətlərdən biri olan kütləvilik faktına diqqət etmək lazımdır. Ədəbi normanın (eləcə də funksional üslubların) kütləvi mövqedən işlədilməsi (sosiumun həcmcə geniş- lənməsi ilə əlaqədar demokratikləşməsi) nəinki norma planı ilə funksiya planı arasındakı, eləcə də normanın səviyyələri (fonetik-orfoqrafik, leksik-semantik, qrammatik) arasındakı asılılığın artmasına təsir edir. Ümumiyyətlə, ədəbi dilin lüğət tərkibinin inkişafı ədəbi dilin funksional məzmununu dəyişməklə yanaşı, struktur münasibətlərdə də ifadə olunur; məsələn, terminoloji leksikanın artması (hansı mənbələr hesabına artmasının da həlledici təsiri var, termin mənsub olduğu dilin mədəni-elmi təfəkkürünü maddiləşdirir) ədəbi dili intellektuallaşdırır, yaxud iltisaqi dillərdə alınma sözlər artdıqda qrammatik münasibətlərdə analitizm güclənir
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|