A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

119 

 

əmsalı sabit entalpiyada temperaturun təzyiqə  görə  xüsusi törəməsinə 

bərabərdir. 

 

p

T

                                                                        (1.115) 

Ümumi halda Colu-Tomson əmsalı aşağıdakı ifadədən tapıla bilər. 

 

p

p

T

v

T

v

C

p

T

1

                                                  (1.116) 

 

burada C

p

-sabit təzyiqdə istilik tutumu; v-həcmdir. Layda maye və 

qazın hərəkətində temperaturun dəyişməsi təzyiqlər fərqindən asılı olub, 

aşağıdakı ifadədən tapılır. 

 

,

,

2

1

p

p

p

p

T

                                                           (1.117) 

 

burada p

1

,  p

2

  –  uyğun lay və quyu dibində  təzyi;  ε-Coul-Tomsonun 

inteqral əmsalıdır. 

(1.117)  ifadəsindən görünür ki,  Coul-Tomson əmsalı iki həddən 

ibarətd olub birinci sürtünmə  qüvvəsinin işi hesabına süzülmədə 

mayenin qızmasını, ikinci  

p

p

T

v

C

T

   adiabatik genişlənmə 

hesabına soyumasını göstərir. 

Müyelər üçün  

p

C

v »

p

p

T

v

C

T

 olur  və  buna görə  də meyelər 

süzülmə prosesində qazılır.  Ε  əmsalı neft üçün  (0.4÷0.6)

o

C mPa, su 

üçün – 0.235  

o

C / mPa qiymətində olur. Təzyiqlər fərqi 10 mPa 

olduqda drossel prosesi hesabına neftlərin temperaturunun artması  (5-

6)  

o

C  olur. 

Real qazlar üçün Coul-Tomson əmsalı aşağıdakı ifadədən tapılır. 

 

---

120 

 

v

p

p

C

C

k

T

z

kp

T

k

;

1

2

                                                 (1.118) 

 

(1.118) tənliyindən göründüyü kimi, əgər  

p

T

z

 müsbətdirsə, 

onda  ε < 0  (yəni süzülmədə qazın soyuması);  

p

T

z

 < 0 olduqda isə  

ε > 0 olur (yəni süzülmədə qazın qızması baş verir); 

p

T

z

=0 olduqda  

inversiya nötəsi alınır  (ε = 0). 

Qeyd etmək lazımdır ki, adətən , qazın quyu dibinə  hərəkətində 

onun soyuması baş verir. 

Karbohidrogen qazlar üçün  ε = (-3 ÷ -6) 

o

C /mPa  arasına dəyişir. 

Mədən təcrübəsində drossel effektindən neft, su və  qazın quyuya 

axma zonalarının təyinində istifadə edilir. Belə ki, neft və su quyuya 

daxil olduqda o zonanın qızması, qaz daxil olduqda isə  əksinə, 

soyuması müşahiə edilir. Neft, su və  qaz müxtəlif Coul – Tomson 

əmsallarına malik olmaları, quyu dibindəki temperatur  dəyişmələrinə 

əsasən neft – su, neft-qaz keçid sərhədlərinin təyininə imkan verir. 

Aparılan laboratoriya təcrübələri göstərir ki, Coul – Tomson 

əmasalının qiyməti və nəhayət, drossel effektindən yaranan temperatur 

dəyişmələri layın quyudibi zonasındakı süxurun keçiriciliyindən də 

asılıdır. Qiyməti 200, 500 və  900·10

-15

  olan süxurlarda aparılan 

təcrübənin nəticələri göstərmişdir ki, süxurun keçiriciliyi artdıqca qaza 

görə  Coul – Tomson əmsalının qiyməti artır. 

Osmotik təzyiq. Müxtəlif qatılıqlı iki məhlulu bir-birilə məsaməli 

arakəsmə ilə  ayırsaq, istər həlledici və istərsədə  həll olan maddə bu 

arakəsmədən keçməyə davam edəcəkdir.  Əgər arakəsmə kimi 

yarımkeçirici götrülərsə  həlledicinin belə arakəsmədən keçməsinə 

osmos deyilir. 

Tutaq ki içərisində su (2) və məhlul (3) olan qab bir-birilə ancaq 

suyu keçirən yarımkeçrici (1) vasitəsilə ayrılır (bax: şəkil 1.43). 

---

121 

 

Bu halda su, məhlul olan qaba keçəcək, elə bil ki , məhlul suyu, 

yəni həlledicini, özünə  çəkəcəkdir. Bu hadisə, o vaxta qədər baş 

verəcəkdir ki, su və məhlul qabında müəyyən səviyyə fərqi  (h) alınsın. 

 

 

 

Şəkil  1.43 

 

Belə halda təzyiq hər iki qabda eyni olmayacaqdır. Məhlul 

yerləşən qabda təzyiq  əlavə  əlavə  yaranan hündürlük (h) hesabına su 

yerləşən qabdan artıq olacaqdır. Hündürlüklər fərqi nəticəsində yaranan 

əlavə  təzyiqə  məhlulun osmotik təzyiqi deyilir. Məslən, qatılığı 0.1  

mol/l olan məhlulda osmotik təzyiq  0.22  mPA, dəniz suyu üçün isə 

0.27 mPa olur. 

 

§  29. İslanma və şişmə istiliyi 

 

Bütün quru cismlərin islanmasında bir çox hadisələr müşayət 

olunur. Belə hadisələr-rəngin dəyişməsi, həcmin artması, cismin 

---

122 

 

temperaturunun artması  və s. ilə  əlaqədardır. Belə ki , həcmin 

dəyişməsi, adətən, istiliyin ayrılması ilə  müşayət olunduğundan  şişmə 

istiliyi adlanan hadisəyə ciddi fikir verilməlidir. Bu, öz növbəsində 

islanma istiliyi ilə  sıx  əlaqədardır. Həmin effekt əsas etibarilə koloid 

hissəcikləri olan gillərdə  kəskin surətdə  baş verir. Xüsusi şişmə istiliyi 

ayrılan istiliyin vahid həcmin dəyişməsinə  düşən miqdarı ilə  müəyyən 

edilir: 

 

const

r

o

T

T

v

H

h

                                                                      (1.119) 

 

burada h

T

-xüsusi şişmə istiliyi;  H

T

-ayrılan istiliyin miqdarı; V

o

-süxurun 

ümumi həcmidir. 

Xüsusi  şişmə istiliyi ilə  xüsusi islanma istiliyi arasında  əlaqə 

aşağıdakı ifadədə tapılır: 

 

T

o

T

v

H

=

T

M

T

v

H

+

T

o

M

v

H

                                                  (1.120) 

və ya 

 

T

T

o

vM

H

h

 

T

o

T

v

H

T

M

o

v

H

                                           (1.121) 

 

burada  V

M

- məsamələrdəki mayenin həcmi; h

o

  –  xüsusi islanma 

istiliyidir. 

Əgər şişmə əmsalı  λ=

T

M

o

v

H

 ilə işarə etsək, yaza bilərik: 

 

T

io

h

h

                                                                                    (1.122) 

 

---