A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
48 Şahi şəhərinə göndərildi. Hülakü xanın hakimiyyətdə olduğu dövrdə (1256-1265) Marağa, sonralar isə Təbriz yeni dövlətin paytaxtı oldu. Hülakülər dövlətinin (1256-1355) tərkibinə Azərbaycandan əlavə İraqi-Əcəm və İraqi-Ərəb, German, Gürcüstan, Kiçik Asiya (Rum) Ermənistan, Gürcüstan, Fars, Xusistan, Xorasan və başqa vilayətlər daxil idi. Amu-Dəryadan Aralıq dənizinə, Dərbənddən İran körəfəzinədək bütün ölkələr Hülakülər dövlətinin hakimiyyəti altına keçmişdi. Bu dövlətin başçıları Elxan adlandıqları üçün ona bəzən Elxanilər də deyirlər. Yalnız Şirvanşahlar dövləti öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilsə də, Şirvanşahlar Fəriburz vassal asılılığını qəbul etməyə məcbur olmuşdu. Elxanilər dövlətinin yaranmasından Qızıl Orda Azərbaycan və Gürcüstandan keçən ticarət yollarından, habelə otlaqlardan sərbəst şəkildə istifadə edirdi. Lakin Elxanilər dövləti yarandıqdan sonra Azərbaycan hülakülərlə qızıl Orda arasında döyüş meydanına çevrildi. Qızıl Orda xanları Azərbaycana 1262, 1265, 1290, 1318 və 1335-ci illərdə altı dəfə basqın etdilər. Müharibələr Azərbaycan topağında getdiyindən, onun bütün ağırlığı xalqın üzərinə düşürdü. Qızıl Orda xanlarının basqınları həmişə məğlubiyyətlə qurtarsa da xalq kütlələrinin sosial-iqtisadi həyat şəraitinin daha da pisləşməsi ilə müşayət olunurdu. Elxanilər dövləti çox keçmədən feodal zədəganları arasında gedən şiddətli mübarizə meydanına çevrilir. Hülakü xanın ölümündən sonra köçəri feodalar, maliyyə məmurları arasında başlanan daxili çəkişmələr getdikcə güclənir. Əgər hülakülər dövlətinin meydana çıxdığı ilk vaxtlarda köçəri feodallar arasında bir sıra məsələlrdə mənafe ümumiliyi mövcud idisə, Abağa xanın (1265-1282), Əhməd xanın (1282-1284), Argün xanın (1284- 1291) və Keyxatu xanın 91291-1295) hakimiyyətinin sonlarında şahzadələrin və əmirlərin bir hissəsi onlara tapşırılan ərazidə öz mövqelərini və təsirlərini möhkəmlədə bildikdən sonra əvvəlki birlikdən əsər əlamət qalmamışdı. Artıq əmirlər bir-biri ilə düşmənçilik edən ayrı-ayrı qruplarda birləşir və hakimiyyət uğrunda mübarizə aparırdılar. Həmin mübarizənin başlıca səbəbləri içərisində əyanların əlində böyük torpaq sahələrinin toplanması, həmin torpaqlardan gələn gəlirlər və həmçinin əhalinin amansız istismarı nəticəsində əldə olunan mədaxil hesabına iri feodalların iqtisadi və siyasi qüdrətinin artması da olmuşdur. İran tarixiçisi Həmdullah Qəzvinin verdiyi məlumata görə XIV əsrdə Azərbaycanın cənub hissəsində Hülakülərin aldığı verginin miqdarı 210 tümənə (bir tümən 10 min dinara bərabərdir), Azərbaycanın şimal vilayətlərində isə 54 tümənə çatırdı. Mənbələr XIII əsrin sonlarında 40-dək vergi və rüsumun olduğunu xəbər verir. 1 Xüsusilə ağır olan torpaq vergisi-xərac kəndlinin əldə etdiyi məhsulun 70 faizə qədərini təşkil edirdi. Vergini verə bilməyən sənətkar və kəndlilər yaşadıqları yeri tərk edib gedirdilər. XIII əsrə dair salnamələrdən birində deyilirdi ki, sui- istifadə və talançılıq nəticəsində rəiyyətin əksəriyyəti öz vətənini tərk edir və yad ölkələrdə yaşamağa başlayırdı. Şəhər və kəndlər isə bomboş qalırdı. Qaqçınlar silahlı dəstələr təşkil edir və istilaçılara qarşı partizan müharibəsi aparırdılar. Ölkənin təsərrüfat həyatının dərin tənəzzül dövrünə daxil olması, sinfi mübarizənin kəskinləşməsi əlaməti kimi kəndlilər arasında sinifləri təşvişə salırdı. Yaranmış şəraitdə dövlətdə iqtisadi və siyasi islahatların həyata keçirilməsi son dərəcə vacib məsələ kimi ortaya çıxmışdı ki, həmin islahatlar Argün xanın oğlu Qazan xan (1295-1304) tərəfindən həyata keçirildi. Qazan xan XIV əsrin əvvəllərində -1303-cü ildə torpaq sahibkarlığın, kəndlilərin vəziyyəti, vergi sistemi, çəki, ölçü, pul vahidi sistemi, islam dini sahəsində islahatlar keçirdi. İslahata qədər yerli əyanların torpaqların daima, həm də geniş miqdarda zəbt edilərək köçəri feodallar arasında bölüşdürüldü. İslahatdan sonra torpaq siyasəti divan torpaqlarından əkin sahələrini iri iqta hüququ əsasında paylanması ilə səciyyələnirdi. Qazan xan nəinki sərkərdələrə, həm də bütün qoşun hissələrinə iqta bağışlayırdı. İqta sahibləri dövlətə vergi vermədən azad idilər, xəzinəyə 50 Təbriz manı miqdarında bəxşiş verirdilər. Qazan xan kəndlilərin kütləvi qaçqınlığına son qoymaq üçün onları torpağa təhkim etmək haqqında fərman verdi. Fərmana görə, keçən 30 il müddətində öz iqtidarlarını qoyub gedən kəndlilər axtarılıb tapılaraq öz əvvəlki yerinə qaytarılmalı idi. Qaçqın kəndliləri qəbul etməyə və gizlətməyə icazə verilmirdi. İslahat vergi sistemində də qayda yaratdı, onun toplanılmasının icarəyə verilməsi məhdudlaşdırıldı. Verginin toplanması üçün vaxt məhdudiyyəti qoyulurdu. Qazan xan monqol feodallarının ilk nümayəndəsi idi ki, islam dinini rəsmi şəkildə qəbul edərək onu dövlət dininiə çevirmişdi. İslam dini qəbul edilərkən hülakülər dövlətinin torpaqlarından bütün bütpərəst məbədləri uçurulub yerlə yeksan edilmişdi. Qazan xan bu addımı atmaqla islam ruhanilərini və yerli islam feodallarını öz tərəfində çəkməyə müvəffəq olmuşdu. Mərkəzləşmiş dövlət aparatını gücləndirmək məqsədilə həyata keçirilmiş islahatlar imperiyanın məhvini aradan qaldıra bilmədisə də, onun süqutunu 20-30 il geçikdirdi. İslahatlar ölkənin iqtisadi həyatında dirçəliş yaratdı, daxili və xarici ticarətin inkişaf sürətləndi. Hülakülərin paytaxtı istisna olmaqla qalan şəhərlərin dirçəlişi çox ləng gedirdi. Avropa və Asiyanın bir sıra ölkələrindən: şimaldan Dərbənddən keçərək, Uzaq Şərqdən, Orta Asiyadan, Hindistan və İraqdan gəlib Təbrizə 1 Азярбайъан тарихи, 1-ъи ъилд, сящ.198, 200 49 qovuşan tranzit karvan yolları Avropa ilə Asiyanı birləşdirirdi. Qərblə Şərq arasında ticarətdə vasitəçilik edən Venetsiya və Genuya tacirləri də tez-tez Azərbaycana gəlirdilər. XIII əsrin son rübündə başlanan feodal ara müharibələri Qazan xanın dövründə bir qədər zəifləsə də, XIV əsrin əvvəllərində Sultan Məhəmməd Xudabanənin (1304-1316) hakimiyyəti illərində yenidən güclənmişdi, (Qazan xanın vəsiyyətinə görə ölümündən sonra, qardaşı Olcaytu Məhəmməd Xudabənə adı ilə hakimiyyətə gəlmişdi) onun ölümündən sonra isə xeyli kəskinləşmişdi. Buna xeyli dərəcədə Əbu Səidin (1316- 1335) azyaşlı olması (hakimiyyətə gələndə onun 12 yaşı var idi) və dövlət işlərinin suldusilərdən olan Əmir Çobanın əlində toplanması da səbəb olmuşdu. Müxtəlif feodal qrupları yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək öz mövqeyini və siyasi qüdrətini yüksəltməyə, iqtisadi cəhətdən qüvvətlənərək Hülakülər dövlətinin təsirindən mümkün qədər daha çox uzaqlaşmağa can atırdılar. Bütün bunlar Hülakülər dövlətinin süqutunu şərtləndirirdi. Akademik Ə.Ə.Əlizadə Əbu Səid hakimiyyətindən başlayaraq Hülakülər dövlətinin iqtisadi və siyasi tənəzzül dövrü keçirdiyini qeyd edərək yazırdı ki, köçəri aristokratiya arasında gedən müharibələr və daimi düşmənçilik Elxanilər dövlətinin əsasını daha da sarsıdır, onun siyasi birliyini qırır, ölkənin iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərirdi. Müxtəlif vilayətlərin iqtisadi, etnik və mədəni cəhətdən əlaqəsizliyi, əmtəə istehsalının rolunun azalması və natural-təsərrüfat ənənəsinin üstün mövqe tutması, feodal pərakəndliyinin inkişafı və bununla əlaqədar olaraq Elxanilərin mərkəzi hakimiyyətinin zəiflətməsi - bütün bunlar birlikdə Hülakülər dövlətinin tənəzzülü hazırlayırdı. Məhəmməd Xudabəndinin vəsiyyətinə görə, baş sərkərdə Əmir Çoban Əbu Səidin qəyyumu təyin edilmişdi. Əmir Çoban Əbu Səidə sədaqət andına axıradək sadiq qalmış, Elxanilər dövlətini daxili və xarici müdaxilədən məharətlə qorumuşdu. Əmir Çobanın və onun dörd oğlunun artmaqda olan nüfuzu yetkinlik yaşına çatmış Əbu Səidi olduqca narahat edirdi. 1328-ci ildə saray intriqası nəticəsində Əmir Çoban və oğlanları Əbu Səid tərəfindən öldürüldü, 1335-ci ildə isə Qızıl Orda qoşunlarının Azərbaycana hücumu zamanı Sultan Əbu Səid arvadı Bağdad xatun (Bağdad xatun Əmir Çobanın qızı idi, Əbu Səidi öldürməklə atasının və qardaşlarının intiqamını aldı) tərəfindən zəhərləndi. Əbu Səidin ölümündən sonra XIV əsrin 30-cu illərinin sonlarında Elxanilər dövləti iki hissəyə parçalandı: Azərbaycanda Təbriz şəhəri paytaxt olmaqla Çobanilər, Ərəb İraqında isə paytaxtı Bağdad olmaqla cəlairlər dövlətləri meydana gəldi. Çobanilər dövlətinə Əmir Çobanın nəvəsi Həsən Kiçik (Əmir Şeyx Həsən Çobani), Cəlairlər dövlətinə isə Baydu xanın nəslindən Musa padşah başçılıq edirdi, az sonra o Şeyx Sənan İlkani (Cəlairi) tərəfindən taxtdan salındı. İbn Bəttutə, Hafiz Əbru və başqalarının yazdığına görə, Çobanilərin nüfuz dairəsinə Azərbaycan, İraqi- Əcəm, Həmədan, Qum, Kaşan, Rey, Vəramin, Furğan, Gürcüstan vilayətləri və Ermənistanın böyük bir qismi daxil idi. Hülakülər dövləti daxilində şiddətlələn feodal ara müharibələrində fəal iştirak edən Şeyx Həsən Çobani öz rəqiblərinə qalib gəldikdən sonra 1338-ci ildə Elxanilərin baş əmiri oldu. Lakin onun əmirliyi uzun sürmədi, belə ki, 1343-cü il dekabrın 16-da öz arvadı İzzət Mələk tərəfindən öldürüldü. Onun ölümündən sonra hakimiyyəti qardaşı Məlik Əşrəf Çobanini (1344-1357) əlinə keçdi. Məlik Əşrəf rəqibləri Suğran və Yağı Basdı Manini aradan götürdükdən sonra Elxanilər dövlətinin idarəsini öz əlinə aldı. Çobanilərin hakimiyyət dövründə (1338-1357) Elxanilərin dövlət quruluşunda heç bir dəyişiklik baş vermədi. Əvvəllər olduğu kimi, Hülakülər nəslindən olan padşahlar bişçılıq edirdi. Şeyx Həsən və qardaşı Məlik Əşrəf növbə ilə Satibəy xatunu, Süleyman xanı, Ənuşirəvan –Adili Elxani taxtına oturtmuş, onların adına pul zərb etdirmişdilər. Çobani feodallarının özbaşınalığının həddi-hüdudu yox idi. Həmdullah Qəzvini yazırdı ki, Məlik Əşrəf son dərəcə xəsis, qaniçən, hiyləgər və zalım şəxs idi. O, 13 illik hakimiyyəti dövründə keçirdiyi saysız-hesabsız müsadirələr, toplanan vergilər hesabına Azərbaycanda 17 xəzinə yaratmışdı. Təbrizdən qaçdığı zaman həmin xəzinənin bir hissəsini aparmaq üçün ona min dəvə və dörd yüz qatır lazım olmuşdu. Teymurləngin Cənubi Qafqaza hücumu ərəfəsində Şirvanşahlar dövləti də ağır vəziyyətdə idi. Belə ki, Şirvanşahlar dövlətinin ərazilərini zəbt etmək istəyən Məlik Əşrəf 1345-1350-ci ilərdə dəfələrlə fitnəkarlığa əl atmışdı. Lakin Şirvanşahlar Arran və Qarabağ feodallarının, habelə Qızıl Orda qüvvələrinin yardımı ilə Çobanilərin hücümlarını dəf edə bilirdilər. Lakin 1348-ci ilin sonlarında Mlik Əşrəfin Qarabağdan Şirvana etdiyi yürüş gözlənilməz olduğu üçün Şirvanşah Kavus və atası Keyqubad müdafiəni təşkil edə bilmədikləri üçün Gülüstan qalasına çəkilməli olurlar. Çobani qoşunu ölkəni qarət edib dağıtsa da burada möhkəmlənə bilməyib geri çəkilməli olur. Yaranmış şəraitdə Məlik Əşrəfin zülmündən cana doymuş sənətkarlar, kiçik feodal və ruhanilər Şirvanşahlar dövlətinə gəlirdilər. Belə qaçqınlardan biri də Qazi Mahiyyəddin Bərdən idi. O, Şirvanşah Kavusla razılığa gəldikdən sonra Qızıl Orda dövlətinə gedərək Cani bəylə görüşərək Azərbaycandakı vəziyyəti ona bildirir. 1357-ci ildə Cani bəy 100 minlik hərbi qüvvə ilə Təbrizə yaxınlaşır və Məlik Əşrəfin 17-18 minlik hərbi qüvvəsini pərən-pərən salır. Məlik Əşrəf xəzinəsini və ailə üzvlərini Mərəndə göndərərək Təbrizin müdafiəsini təşkil etmək istəyirsə də, müvəffəq olmur. Qoşun hissələri, bütün yaxın adamları, hətta anası da onu tərk edir. Məlik Əşrəf Təbrizdən Xoy şəhərinə gedərkən Şeyx Məhəmməd Balıqçının evində gecələyir. Şeyx Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|