A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
14 Kiçik Qafqaz dağlarının Dərələyəz və Zəngəzur silsilələri Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisindədir. Naxçıvan fiziki-coğrafi vilayətinin ən hündür nöqtələri Qapıcıq dağı (3904 m) və Küküdağ (3120 m) zirvələridir. Dərələyəz və Zəngəzur dağ silsilələrinin qovĢağında yerləĢən Biçənək aĢırımı dəniz səviyyəsindən 2346 m hündürlükdədir. Vilayətin çayları Аrpасау, Gilançay, Əlincəçay, Naxçıvançay, Ordubadçay və b. öz baĢlanğıclarını Kiçik Qafqaz dağlarının Zəngəzur və Dərələyəz silsilələrindən götürür və Araz çayına tökülürlər. Vilayətin ərazisi, əsasən, düzənlik, dağətəyi və dağlıq bölgələrə ayrılır. Naxçıvanın torpağı münbit və məhsuldardır. Torpaq örtüyü düzənlikdə boz, dağ ətəyində Ģabalıdı, dağlıq hissədə dağ-çəmən torpağı tiplərinə aiddir. Ġqlimi kontinentaldır, yayı isti, qıĢı soyuq keçir. Bitki örtüyü və heyvanat aləmi zəngindir. Torpaq-iqlim Ģəraiti burada taxılçılığın, bağçılığın, üzümçülüyün və tütünçülüyün inkiĢafı üçün əlveriĢlidir. Naxçıvanın cənub-Ģərq hissəsi qədim zamanlardan baramaçılığın və ipəkçiliyin mərkəzi kimi tanınır. Qafqazın florasının 60 faizini Azərbaycanda bitən 4 mindən çox bitki növü təĢkil edir. Həmin bitki növləri ən çox Böyük Qafqaz və Kiçik Qafqaz dağlıq böl- gələrində yayılmıĢdır. Bu da hər iki dağlıq bölgədə maldarlıq təsərrüfatının inkiĢafına əlveriĢli Ģərait yaratmıĢdır. ƏlveriĢli relyef və iqlim Ģəraiti və bitki növlərinin çoxluğu ilə bağlı olaraq Böyük və Kiçik Qafqaz dağlıq bölgələrinin heyvanat aləmi də olduqca zəngindir. MeĢələrdə xallı pələng, ayı, canavar, tülkü, qaban, dağ keçisi, maral, cüyür, dovĢan və b. heyvanlara rast gəlmək olar. Çaylarda isə müxtəlif balıq növləri, о cümlədən qızıl balıq da vardır. Lənkəran fiziki-coğrafi vilayəti TaliĢ dağlarından və Lənkəran ovalığından ibarətdir. TaliĢ sıra dağları Burovar, PeĢtəsər və TaliĢ dağ silsilələrindən ibarətdir. TaliĢ dağ silsiləsi Cənubi Azərbaycan ərazisindədir. TaliĢ dağları cənub-Ģərqdə Əlbürs, qərbdə isə Savalan dağları ilə birləĢir. Vilayətin ən hündür nöqtələri Gömürgöy (2493 m) və Qızyurdu (2433 m) zirvələridir [4]. Vilayətin Lənkərançay (BəĢəru), Vazaru, SadaĢaru, Astaraçay, Təngərüd, Pensərçay, Ləkər, Veravulçay, QumbaĢıçay, ViləĢ, MiĢarçay, Göytəpəçay, Bolqarçay və b. çayları öz baĢlanğıclarını TaliĢ dağlarından götürürlər. Lənkəran bölgəsinin iqlimi mülayim-isti iqlim tipinə aiddir. Lənkəran ovalığı və dağətəyi zolaq rütubətli subtropik iqlimə malikdir. Lənkəran bölgəsi IV dövr buzlaĢmalarına məruz qalmadığına görə burada III dövrdən qalma relikt bitki növləri, о cümlədən, dəmirağac, azadağacı, ipəkakasiya, ĢümĢad, Ģabalıdyarpaq palıd və s. yayılmıĢdır. Bölgənin torpaqlaгı sarıtorpaq, qonur və qəhvəyi dağ-meĢə torpaqları tiplərinə aiddir. Məhsuldar torpaqlar, isti iqlim və bol su mənbələri burada taxılçılığın, xüsusilə çəltikçiliyin, habelə sitrus meyvəçiliyinin, tərəvəzçilik və bostançılığın inkiĢafına Ģərait yaratmıĢdır. Bölgənin geniĢ çəmənlikləri və örüĢləri maldarlığın, zəngin meĢələri isə ovçuluğun inkiĢafına səbəb olmuĢdur. Bölgənin Xəzər dənizi sahilində yerləĢməsi, six çaylar Ģəbəkəsi ilə təmin olunması, Murdov və Ġstil kimi böyük su tutarlarının olması burada qədimdən su quĢlarının ovlanması və balıqçılıq üçün Ģərait yaratmıĢdır.
15 Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz və TaliĢ dağlarının arasında yerləĢən Mərkəzi Aran fiziki-coğrafi vilayəti ölkənin ərazisinin dörddə birini təĢkil edir. Kür-Araz ovalığından ibarət olan bu geniĢ ərazi ġirvan, Qarabağ, Mil, Muğan və Salyan düzlərinə bölünür [5]. Muğan düzünün bir hissəsi Cənubi Azərbaycan ərazisinə keçir. Mərkəzi Aranın yayı yağmuru az və isti, qıĢı mülayim keçir. Kür-Araz ovalığının torpaq örtüyü müxtəlif olub, boz, boz-çəmən, çəmən torpaqları, çəmən-bataqlıq torpaq, bataqlıq və Ģoran torpaq tiplərindən ibarətdir [6]. Ovalıq səhra və yarımsəhra bitkilərilə zəngindir. Burada soğan, qaraĢoran, sarıbaĢ, soğanaqlı qırtıc, tonqalotu, bərk quramat, ġərq bozağı, çiling burnu, daraqlı ayrığan, çərən, Ģahsevdi, qıĢotu və s. daha çoxdur. Mərkəzi Aranın xeyli hissəsini qıĢ otlaqları tutur. Otlaqların yem ehtiyatını birillik efemer bitkiləri - yovĢan, qarağan, kəngiz və b. Ģoran bitkiləri təĢkil edir [7]. Bu otlaqlar qıĢlaq Ģəraitində mal-qaranın əsas yem mənbəyi hesab olunur. Ovalıqda heyvanat aləminin nümayəndələrindən maral, əlik, ceyran, dovĢan, tülkü, canavar, turac, kəklik, köçəri quĢlar və müxtəlif növ ilanlar yaĢayır. Cənubi Azərbaycan relyefi bir neçə dağ silsilələrindən və dağarası çökəkliklərdən ibarətdir. Araz çayının sağ sahilindən baĢlanan Qaradağ silsiləsi qərbdən Ģərqə doğru uzanır. Onun Ģimal yamacında dağarası dərələrin dərinliyi 1000 metrdən artıqdır [8]. Qaradağın cənub və cənub-qərbinə yaxın 110 km məsafədə Kiəmki-Qaraca dağ silsiləsi uzanır. Bu silsilə cənub-Ģərqdə Qaraca dağı (2875 m) vasitəsilə Savalan silsiləsinə birləĢir. Savalan silsiləsi qərbdən-Ģərqə doğru 130 km məsafədə uzanır. Onun ən yüksək zirvəsi Savalan dağıdır (4821 m). Cavan dağlardan olan Savalan silsiləsinin vulkan lavalarından, küllərindən və tuflarından yaranmıĢ yamacları Acıçay, Balıqlıçay və Qarasu çayları vasitəsilə parçalanmıĢdır [9]. BozquĢ dağ silsiləsi Acıçayın yuxarı və orta axarından cənub-qərbdən Ģimal- Ģərqə doğru 125 km məsafədə uzanır. BozquĢ silsiləsi Ģimaldan Acıçay və Balıqlıçay, cənub-Ģərqdən isə Qızılüzən çayının sol qolları vasitəsilə parçalanır. Acıçaydan cənub- qərbdə vulkan mənĢəli Səhənd dağı (3710 m) ucalır. Səhənd dağı ətrafındakı dağarası çökəklik və düzənliklərdən öz vulkan konusu ilə çox qabarıq Ģəkildə görünür. Zirvədən radiuslar Ģəklində onun ətəklərinə doğru uzanan kiçik çay dərələri dağa xüsusi görkəm verir [10]. Urmiya gölünün Ģimal-Ģərqində yerləĢən MiĢudağ silsiləsinin ən hündür zirvəsi Ələmdar dağıdır (3132 m). Ġranla Türkiyə sərhədi boyu 110 km məsafədə uzanan Qotur dağ silsiləsinin ən uca zirvələri Heravil (3676 m), Moğancıq (3676 m) və Avrin (3623
ilə sərt yarğanlar halında parçalanmıĢdır. Qotur silsiləsi Bəzərkan, Qaratəpə və b. aĢırımları ilə məĢhurdur. Qotur silsiləsindən cənubda, Urmu gölündən qərbdə yerləĢən Musalan dağ silsiləsinin Ģərq yamacları da Urmu gölü istiqamətində bir çox çay dərələri vasitəsilə parçalanır [11]. Dağ silsilələri arasında Ərdəbil, Acıdərə və Mianə adlı iri dağarası çökəkliklər uzanır. Ərdəbil çökəkliliyi Balıqlıçay, Quruçay və Qarasu çaylarının qovuĢduğu yerdə vulkanik çöküntülərdən yaranmıĢ düzənlikdən ibarətdir. Acıdərə çökəkliyi Təbriz- Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|