A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
23 dolixokran (uzun baĢlı) avropoid irqinin cənub Ģaxəsinə aiddirlər [14]. Neolit dövründə (e.ə.VII-VI minilliklər) istehsal təsərrüfatına keçildi, əkinçilik və maldarlıq əsas məĢğuliyyət sahələrinə çevrildi. Ġnsan ilə təbiət arasında münasibətlərdə köklü dəyiĢikliklər baĢ verdi ki, bu da "Neolit inqilabı" adlanır. Bu dövrdə dulusçuluq və toxuculuq kimi sənət sahələri yarandı, əzmək, parçalamaq və qazmaq üçün iĢlədilən daĢ alətlərin nisbətən iri ölçüdə düzəldilməsinə baĢlandı [15]. Ġnsanlar daĢı burma üsulu ilə deĢmək, novçalı etmək, cilalamaq texnikasına yiyələndilər. Ġnsanların oturaq həyata keçməsi
baĢ verdi.Çay vadilərində, təpələrdə daimi əkinçilik məskənləri yarandı. Bu məskənlər anbarı, ocağı, həyəti, möhrədən və çiy kərpicdən hörülmüĢ biro- taqlı daxmaları olan yaĢa- yıĢ yerləri idi. Neolit dövrünə aid ilk əkinçilik məskənləri Cənubi Azər- baycanda Urmiya gölü hövzəsində Həsənli, Ya- nıqtəpə, Təbriz
yaxınlığında Hacı Firuz, ġimali
Azərbaycanda Qobustandakı Ana zağa, Kənizə, Ovçular zağası abidələridir [16]. Onların mədəni təbəqələrindən daĢ toxalar, sürtgəclər, dənəzənlər, bıçaqvari lövhələrdən düzəldilmiĢ biçin alətləri tapılmıĢdır. Qobustanın Neolit dövrünə aid qayaüstü rəsmlərində boğazına çatı salınmıĢ öküz təsviri, həmçinin buradakı yaĢayıĢ məskənlərindən əhliləĢdirilmiĢ keçi sümüklərinin tapılması oturaq əhalinin maldarlıqla da məĢğul olmalarını açıqca göstərir [17]. Bu dövrdə insanlar ümumi təsərrüfata malik nəsil icmaları Ģəklində yaĢamaqda idilər. Nəslin davametdiricisi kimi ana icmada yüksək mövqe tuturdu. Ana icmanın əsası, ənənələri qoruyan, evi quran, yaradan idi. Qobustan qayalarındakı qadın təsvirləri, oradakı Kənizə düĢərgəsindən tapılmıĢ 2 qadın heykəli qadına - anaya məhsuldarlıq rəmzi kimi sitayiĢ edilməsini göstərir. Kənizə düĢərgəsindən tapılmıĢ qadın kəlləsi isə Azərbaycanda Neolit dövrünə
24 aid yeganə paleoantropoloji nümunədir. Bu kəllə də avropoid irqinin cənub Ģaxəsinə aiddir[18] və Mezolit, Neolit dövründə Qobustanda eyni nəsillərin davamlı olaraq yaĢamalarını göstərir. Neolit
inqilabını Ģərtləndirən kəĢflər sonrakı
mərhələdə - Eneolit dövründə (e.ə. V-IV
minilliklər) istehsal təsərrüfatının daha da inkiĢafına, əhalinin sayının artmasına və daha geniĢ əraziyə yayılmasına, qəbilə quruluĢunun möhkəmlənmə-sinə gətirib çıxardı. Cənubi Qafqazda Eneolit dövrünə aid 150-dən çox yaĢayıĢ yeri aĢkar edilməsi Kür və Araz çayları boyunda əhalinin intensiv məskunlaĢdığını göstərir. Naxçıvanda (Kültəpə) və Qazaxda (Qarğalar təpəsi) bu dövrə aid yaĢayıĢ məskənlərində mədəni təbəqənin 10 m qalınlığında olması [19] bu yerlərdə insanların minillər boyu yaĢadıqlarını sübut edir. Eneolit dövründə toxa əkinçiliyi daha da inkiĢaf edirdi. О dövrə aid yaĢayıĢ məskənlərindən torpağın becərilməsi, taxılın biçilməsi, dənin döyülməsi üçün istifadə edilən çoxlu sayda alətlər, 10 növdən artıq buğda, arpa, darı və digər taxıl məhsulları nümunələri tapılması, taxılı saxlamaq üçün çiy kərpicdən tikilmiĢ anbarlar, iri saxsı qablar, quyular aĢkar edilməsi bununla əlaqədardır. Tapılan taxıl dənlərinin iri olması, Mil düzündə ġahtəpə yaxınlığındakı arx izləri burada süni suvarmadan istifadə edildiyini göstərir. Bu dövrdə əhali üzümçülüklə də məĢğul olmağa baĢlamıĢdı. Qazaxda (ġomutəpə) və Muğanda (Əliköməktəpə) üzüm tumları tapılması belə nəticə çıxarmağa əss verir. Eneolit dövründə maldarlıq təsərrüfatı da yüksək inkiĢaf səviyyəsinə çatmıĢdı. YaĢayıĢ məskənlərindən toplanmıĢ heyvan sümükləri həmin dövrdə insanların indiki ev heyvanlarının, demək olar ki, hamısını: inək, camıĢ, qoyun, keçi və donuzun bir neçə cinsini saxlayıb istifadə etdiklərini göstərir [20]. Əliköməktəpədən isə həmçinin 2 növ ev atının müxtəlif sümükləri aĢkar edilmiĢdir. Bu tapıntı atın Eneolit dövründə əhliləĢdirildiyini və Azərbaycanın dünyada atın ev heyvanı kimi bəsləndiyi ən qədim ölkə olduğunu göstərir. Bu dövrdə toxuculuq və dulusçuluq daha da inkiĢaf edir, yeni sənət sahələri yaranır. DaĢiĢləmə və sümükiĢləmə sənətləri öz ənənəvi əhəmiyyətini saxladığı üçün daĢ və sümük alətləri hazırlanması texnikası təkmilləĢirdi. Saxsı
25 qablara tələb kəskin surətdə artdığı üçün dulusçuluq xüsusən sürətlə inkiĢaf edirdi. Əliköməktəpə, Leylatəpə və Çalağantəpə (Ağdam) yaĢayıĢ məskənlərində sadə və ikiqatlı dulus kürələri tapılması, Eneolit dövrünün sonunda qulplu və rənglənmiĢ saxsı qabların aĢkar edilməsi [21] bu sənətkarlıq sahəsinin böyük inkiĢaf yolu keçdiyini açıqca göstərir. Bu abidələrdən tapılmıĢ saxsı qabların bir hissəsi sadə quruluĢlu dulus çarxında hazırlanmıĢdır. Bu tapıntılar e.ə.IV minilliyin əvvəllərindən dulus çarxının tətbiq edildiyini göstərir. Toxuculuq və hörmə sənətləri də yüksək sürətlə inkiĢaf etməkdə idi. Bu dövrdə gön-dəri emalı, ağaciĢləməsənətləri insanların həyatında mühüm yer tutmağa baĢladı. Eneolit dövrünün ən böyük yeniliyi isə insanların metalla – mislə tanıĢ olması idi. Belə bir mülahizə mövcuddur ki, metaldan ilk dəfə Anadolu və Xuzistan arasındakı regionda istifadə edilməsinə baĢlamıĢdır. Bunu Çatal-Uyuk və Çayönü təpəsi adlı ərazilərdəki yaĢayıĢ yerlərindən aĢkar edilən və e.ə VIII-VII minilliklərə aid mis əĢyaları – muncuq və bizlər təsdiq edir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə , metal və metaliĢləmə haqqında bilgilər buradan qonĢu bölgələrə, o cümlədən Qafqaza yayılmıĢdır. Lakin son dövrlərdə arxeoloji axtarıĢlar Qafqazın özündə
metalla tanıĢlığın bilavasitə yerli zəmin əsasında baĢlandığını göstərmiĢdir. Cənubi Qafqazda ən
qədim mis
məmulatı azərbaycanda (Kültəpə, Qarğalar təpəsi, Əliköməktəpə, ġomutəpə, Göytəpə, Çalağantəpə adlı
yaĢayıĢ yerlərində) tapılmıĢdır. Bunların içərisində misdən
hazırlanmıĢ 20-dən çox əĢya: biz, qıyıq, muncuq, bıçaq tiyəsi, ox ucluğu, bilərzik vardır [22]. Soyuqdöymə üsulu ilə
hazırlanmıĢ bu əĢyalar Eneolitin ilk dövrünə aiddir. E.ə. V minillikdən isə insanlar metalı əritməyi öyrəndilər və daha çox metal alətlər
düzəltməyə baĢladılar [23]. Leylatəpədən mis ərintisi qırıqları, mis-nikel qarıĢıqlı metaldan Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|