A z ə r b a y c a n diLİ VƏ t a r I x I

HEYKƏLTƏRAŞLIQ 
Təsviri sənətimizin başqa növlərində görünən yeniliklər XX əsrin 
əvvəllərində heykəltəraşlığımızda da özünü büruzə verməyə başlayır. 
Bu zamanlar əsasən Bakı şəhərində müxtəlif ölkələrdən gəlmiş 
heykəltəraşlar fəaliyyət göstərirdilər. Onların yaratdığı əsərlərin əksəriyyəti təbliğat 
xarakteri daşıdığından uzunömürlü olmamışdır. 
Beləliklə, professional milli heykəltəraşlığımızın əsas inkişafı 1930-1940-
cı illərə təsadüf edir. Bu da gənc heykəltəraşlarımız Cəlal Qaryağdı, Fuad 
Əbdülrəhmanov, Pyotr Sabsay, Mirəli Mirqasımov, Tokay Məmmədov, Ömər 
Eldarovun adı ilə bağlı olmuşdur. 
Bu dövrün heykəltəraşlıq sənətindən bəhs edərkən Fuad Əbdülrəhmanov 
və Cəlal Qaryağdının əsərlərini xüsusi qeyd etməliyik. Onlar Azərbaycan Dövlət 
Rəssamlıq Məktəbinin yetişdirmələridir. Hər ikisi rəssamlıq təhsilini aldıqdan 
sonra Bədii Akademiyaya daxil olmuş, görkəmli heykəltəraşların yaradıcılıq 
emalatxanalarında işləmişlər. 
F.Əbdülrəhmanov və C. Qaryağdı dünya klassik incəsənətinin ən gözəl 
ənənələrindən bəhrələnmiş, sərbəst yaradıcılıq həyatına qədəm qoyduqları ilk 
günlərdən realist sənət yolunu tutaraq irəliləmişlər. Bu ümumi yolda onların hər biri 
özünəməxsus üsluba malik olmuş, fərdi yaradıcılıq xüsusiyyətlərini inkişaf 
etdirmişlər. Fuad Əbdülrəhmanov hələ otuzuncu illərdə yaratdığı obrazlarda 
monumental formalara meyil göstərirdi. Əbdülqasım Firdovsinin "Şahnamə" 
poemasındakı surətlərdən biri "Ox atan gənc" fiquru buna gözəl nümunə ola bilər. 
Hazırda Bakıda İncəsənət Muzeyində saxlanılan bu əsər onun ilk monumental 
heykəli idi. 
Zaman keçdikcə Fuad Əbdülrəhmanovun sənətkarlıq səviyyəsi daha da 
artır və yüksəlirdi. Bu baxımdan onun yaratdığı "Nizami" abidəsi xüsusi maraq 
doğurur. 
F.Əbdülrəhmanov hələ 1940-cı illərdən dahi Nizaminin obrazı üzərində 
yaradıcılıq axtarışları aparır. O,1946-cı ildə Nizaminin vətəni Gəncə şəhəri üçün 
dahi şairin obrazını yaradır. Elə həmin ildə Gəncə çayı kənarında ucaldılan dörd 
metrlik bu tunc heykəl zəmanəmizədək Azərbaycan heykəltəraşlığının yüksək 
nailiyyətlərindən biri kimi sayılır. 
Gəncədə ucaldılan bu abidədən sonra F.Əbdülrəmanov Bakı şəhərində 
qoyulmuş Nizami heykəli üzərində yaradıcılıq işləri aparır. 1949-cu ildə Bakıda 
Nizami meydanının mərkəzində ucaldılan (memarlar S.Dadaşov və M.Hüseynov) 
bu altı metrlik tunc abidə respublikamızda heykəltəraşlığın inkişafında irəliyə doğru 
addım sayılır. Gəncə abidəsində olduğu kimi, Bakı şəhərindəki monument də 
mürəkkəb plastik formaya malikdir. Fiqura geydirilmiş üst paltarlardan üzü aşağı 
ritmik şəkildə sallanan qırışlar monumentə klassik heykəllərə münasib bir görkəm 
verir. 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyəti binasından Gənclər 

---

264 
meydanına qədər yaşıllığa bürünmüş böyük bir sahə Nizami meydanının yaşıl 
kompleksi ilə üzvi surətdə birləşmişdir. Bu yaşıllığın yuxarı hissəsində 1958-ci ildə 
heykəltəraş Cəlal Qaryağdı tərəfindən yaradılmış Azərbaycanın görkəmli satirik şairi 
M.Ə.Sabirin heykəli ucalır (memarlar Ə.İsmayılov və Q.Əlizadə). Hər iki sahə dərin 
düşünülmüş, gözəl bir memarlıq ansamblıdır. 
Cəlal Qaryağdının yaradıcılığından danışarkən onun Nizami muzeyi üçün 
"Xosrov və Şirin" poemasının motivləri əsasında "Fərhad dağı yarır" qorelyefini 
xüsusi qeyd etmək lazımdır. C.Qaryağdı bu əsərində həm obrazların, həm də 
mənzərənin təsvirində müəyyən şərtiliyə yol verir. Fiqurların arxasında görünən 
dağların miniatür üslubuna bənzər bir səpkidə verilməsi buna misal ola bilər. Lakin 
bu şərtilik əlamətləri heç də əsəri realizmdən uzaqlaşdırmır, əksinə, ayrı-ayrı detalların 
miniatür üslubunda həll edilməsi qorelyefi Nizami poeziyasına yaxınlaşdırır, onu 
poemanın ruhuna uyğun bir şəklə salır. 
Azərbaycan monumental heykəltəraşlığının sonrakı inkişafı 1950-1960-cı 
illərə təsadüf edir. Bu illərdə monumental heykəltəraşlığımıza yeniliklər gətirən bir 
qrup istedadlı sənətkarlarımız fəaliyyət göstərmişdir. Bunlardan T.Məmmədov, 
Ö.Eldarov, M.Mirqasımov, E.Hüseynova, E. Şamilov və başqalarının qeyd etmək 
olar. 
Tokay Məmədovun Ömər Eldarovla birlikdə 1963-cü ildə yaratdığı 
Akademik Milli Dram Teatrının binası qarşısında ucaldılan Məhəmməd Füzuli 
abidəsi nəinki bu müəlliflərin, hətta Azərbaycan heykəltəraşlığının yüksək 
nailliyyətlərindən sayıla bilər. 
Altı metrlik boz qranit kürsü üzərində ucalan tunc heykəl yüksək romantik 
əhval-ruhiyyə ilə aşılanmışdır. 
Heykəldə böyük şair başını azacıq əyərək, sanki Məcnunun yaşadığı 
zəmanədə məhəbbətin ülvi mənasının unudulduğu üçün dərin xəyallar, düşüncələr 
aləminə dalmışdır. Yüksək plastik hissiyata, sərbəst formalarda və ahəngdar 
həcmlərdə işlənmiş bu sənət əsərində ölməz sənətkarın mənəvi zənginliyi, 
müdrikliyi, poeziyanın məna dərinliyi yüksək plastik səpkidə rəsm edilmişdir. 
Heykəlin bədii təsvirini qüvvətləndirən mühüm əlamətlərdən biri də Şərq aləmində 
məhəbbətin əbədi rəmzinə çevrilmiş Leyli və Məcnun təsvirlərinin kürsüdə 
verilməsidir. 
Bu illərdə yaradılmış maraqlı monumental heykəltəraşlıq sənətinin 
nümunələri sırasına Mirəli Mirqasımovun Naxçıvandakı Cəlil Məmmədquluzadənin 
və görkəmli dramaturq Cəfər Cabbarlının on bir metrlik bütöv qranit heykəlini aid 
edə bilərik. 
Heykəltəraşlığın monumental janrında axtarışlar aparan sənətkarlarımız XX 
əsrin axırlarında da bu sahədə bədii xüsusiyyətlər kəsb edən bir sıra əsərlər 
yaratmışlar. Belə əsərlər sırasına İ.Zeynalovun "Şah İsmayıl Xətayi", A.Əsgərovun 
"Akademik Y.Məmmədəliyev" abidələrini aid etmək olar. 
Monumental sənətimizin bu illərdəki uğurlarından danışarkən bir neçə 
xatirə abidələrini də yada salmaq lazımdır. Bunlar ilk növbədə heykəltəraş 

---

265 
E.Şamilovun Qazax bölgəsinin Şıxlı kəndindəki şair Vidadiyə həsr edilmiş 
məzarüstü abidəsi və T.E.Zeynalov qardaşları tərəfindən Lənkəranda ucaldılan tunc 
heykəl kompozisiyasıdır. 
Azərbaycan heykəltəraşları monumental janrla yanaşı, portret janrı sahəsində 
də yüksək nailiyyətlər əldə etmişlər. Ö.Eldarovun, T.Məmmədovun, M.Mirqasımovun, 
F.Nəcəfovun, A.Əsgərovun bu janr sahəsində yaratdıqları əsərlər ifadə tərzinin 
dəqiqliyi, obrazların psixoloji həlli cəhətindən diqqəti cəlb edir. 
Bu tipli portretlər sırasına Ö.Eldarovun ağacdan yonulmuş "Şairə Natəvan", 
T.Məmmədovun "Nizami Gəncəvi", "Xalq şairi Səməd Vurğun" portretlərini, Cəlal 
Qaryağdının orijinal kompozisiyalı bəstəkar Qara Qarayevin mərmərdən düzəldilmiş 
obrazını aid etmək olar. 
Azərbaycan heykəltəraşları 1970-1990-cı illərdə müxtəlif materiallardan 
düzəldilmiş kiçik janrlı plastika sahəsində də xeyli nailiyyətlər əldə etmişlər. Bu 
janrda yaradılmış əsərlər üzərində heykəltəraşlardan F.Salayev, A.Əsgərov, 
N.Əliyev, N.Dadaşov, X.Əhmədov çox fəal yaradıcılıq işləri aparmışlar. Qeyd 
olunan müəlliflərin kiçik janrlı plastika əsərləri müxtəlif vaxtlarda respublika və 
beynəlxalq sərgilərdə uğurla nümayiş etdirilmiş, hətta bəziləri yüksək mükafatlara 
layiq görülmüşdür. 
İncəsənətimizin başqa növ və janrlarında görünən yeni meyillər axır 
vaxtlar heykəltəraşlığımızda da açıq-aydın tərzdə nəzərə çarpır. Bu meyil realizm 
metodlarından nisbətən uzaqlaşaraq, daha çox ulu keçmişimizin sənət abidələrinə üz 
döndərməkdən ibarət olmuşdur. 
Yeni yaradılan əsərdə məqsəd tək gözəllik axtarmaq yox, dərin məzmun, 
xırdalıqdan qaçaraq ümumiləşdirilmiş obraz yaratmaq, bir sözlə, kiçik məkan 
dairəsində böyük ideyalar təlqin etmək idi. Buna misal keçmişlərə aid Azərbaycan, 
Mərkəzi Asiya və s. ərazilərdə tapılmış bütləri göstərmək olar. 
Bu səpkidə Azərbaycanda bir qrup heykəltəraşlar yaradıcılıq axtarışları 
aparmışlar. Onların içərisində Fazil Nəcəfovun yaradıcılığı xüsusilə maraqlıdır. 
F.Nəcəfovun əsərləri müxtəlif materiallarda yaradılmışdır. Lakin o daşı hamısından 
üstün tutur. Bu da təbiidir, çünki Azərbaycan ərazisində ilahiləşdirilmiş təbii 
obyektlərdən ən qədimi daş olmuşdur. Azərbaycanda daşa sitayiş, daşdan müalicə 
vasitəsi kimi istifadə etmək, ondan insan, heyvan heykəlləri düzəltmək uzaq 
keçmişlərdə olmuşdur. 
Bu baxımdan onun daşdan yonulmuş lakonik tərzdə icra edilən "Çılpaq 
qadın" fiquru diqqəti daha çox cəlb edir. Müəllif burada da o biri əsərlərində 
olduğu kimi istifadə etdiyi materialın bütövlüyünü, tutumunu qoruyub saxlamışdır. 
F.Nəcəfovun "Dua edən qadın", "Əsrin əks-sədası" və başqa əsərləri də bu 
qəbildəndir. 
Yaradıcılıq fəaliyyətinə axır vaxtlarda başlamış istedadlı gənclərimiz milli 
heykəltəraşlıq sənətimizə yeni ruh, yeni duyğular gətirirlər. Həyatı kor-koranə 
köçürməkdən əl çəkib, yeni formalar axtaran belə heykəltəraşların axtarışları maraq 
doğurur. 

---

266