A z ə r b a y c a n diLİ VƏ t a r I x I
DEKORATİV-TƏTBİQİ SƏNƏTLƏR
Yüklə 6,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
| DEKORATİV-TƏTBİQİ SƏNƏTLƏR
XX yüzilliyin əvvəllərindən başlayaraq, Azərbaycanın dekorativ-tətbiqi sənətləri yeni inkişafa başlayır. Bu dövrdə keçmişdə mövcud olan xalq sənətlərinin ən yaxşı nümunələrinin bir çox bədii və texnoloji nailiyyətlərinin öyrənilməsi, onların yenidən işlənilməsi, həmçinin də bu sahədə əvvəllər olmayan növlərin yaradılması və inkişaf etdirilməsi yolu ilə getmişdir. Araşdırmalar göstərir ki, XX yüzilliyin dekorativ-tətbiqi sənəti öz tarixi inkişafında bir neçə mərhələ keçmişdir. 1920-1930-cu illər əvvəlki illərdə zəifləmiş bədii sənətkarlığın yenidən canlandırılmasına yönəldilən bir çox tədbirlərlə xarakterizə olunur. Azərbaycanda sənət abidələrinin siyahıya alınması və qorunması, xalçaçılığın daha da inkişaf etdirilməsi imkanlarının aydınlaşdırılması məqsədilə daha iri xalçaçılıq istehsalı ocaqlarında xalça, xalça məmulatları sərgilərinin təşkil edilməsi və s. bu tədbirlərdəndir. Bakı şəhərindəki Ali rəssamlıq məktəbi nəzdində xüsusi tətbiqi sənət şöbəsinin, həmçinin də Quba şəhərində xalçaçılıq texnikumunun açılması həmin illərdə respublikamızın mədəni həyatında böyük hadisə idi. Həmin illərdə xalq dekorativ-tətbiqi sənət növlərindən xalçaçılıq daha da inkişaf edir. İslahata tətbiq olunan müasir istehsal üsulu, əməyin mexanikləşdirilməsi, yeni texniki üsullar, işçi qüvvəsinin düzgün yerləşdirilməsi, xammaldan səmərəli istifadə edilməsi və bir çox başqa tədbirlər Azərbaycanda xalçaçılığın inkişafına yeni canlandırıcı qüvvə verdi. Gəncə, Qazax, Quba, Şamaxı, Bakı və s. kimi ənənəvi xalçaçılıq mərkəzləri ilə yanaşı, xalça toxunması üzrə yeni məntəqələr yaranır. Elə 1929-cu ilin ortalarında Azərbaycan xalçaları keçmiş əsrlərin gözəl nümunələrini bərpa edərək, yenə də dünya miqyasına çıxır. Ornamental xalçalarla yanaşı, həmin dövrdə portretlərlə və süjetli kompozisiyalarla toxunan xalçalar da inkişaf edir. Həmin illərdə xalça ustalarımızın ənənəvi süjetli tematik xalçaların toxunuşuna meyil göstərmələri səbəbsiz olmamışdır. Xalq ustalarımız xalça sənətinin bu növü vasitəsilə onları əhatə edən həqiqəti, yenilikləri göstərmək istəyirdilər. Həmin illərdə Azərbaycanda yaradılan süjetli tematik xalçalar sırasına dünya ədəbiyyatının klassiki İran şairi Firdovsinin portreti ilə toxunmuş xalçanı, həmçinin XII əsrin dahi şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin poemalarındakı süjetlərə həsr edilən xalıları aid etmək olar. Adları çəkilən xalçaların əksəriyyətinin yaradılmasında xalq rəssamı Lətif Kərimov fəal iştirak etmişdir. Həmin xalçalar arasında öz bədii xüsusiyyəti baxımından 1934-cü ildə Əbdülqasım Firdovsiyə həsr edilən xalça daha çox diqqəti cəlb edir. Bu xalça şairin minillik yubileyinə həsr edilmişdi. Həmin xalça ölçülərinə görə çox iri deyil və 267 xalçaçılıq sənətinin Təbriz məktəbi ənənələri əsasında yaradılıb. Firdovsinin portreti xalçanın nəbati naxışlarla haşiyələnmiş ara sahəsində yerləşdirilmişdir. Portretin aşağı hissəsində dörd kətəbədə Firdovsinin məşhur "Şahnamə"-sindən fars dilində sətirlər toxunmuşdur. Şairin portreti on kətəbə ilə haşiyələnmişdir ki, orada da dahi şairlərdən Nizami, Xəqani, Ənvəri tərəfindən yazılmış şeirlər yerləşdirilmişdir. Bu xalça çox maraqlı və orijinal dekorativ-tətbiqi sənət əsəri kimi 1937-ci ildə Parisdə keçirilən ümumdünya sərgisində nümayiş etdirilmişdir. Xalçaçılıq sənətimizdə həmin illərdə baş verən yenilik Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətinin başqa növlərində də müşahidə olunurdu. Böyük ənənələrə malik zərgərlik sənətinin nümunələri bir çox tarixi səbəblərlə əlaqədar olaraq, bu illərdə daha çox hədiyyə şəklində hazırlanırdı. Bunlar respublikamızın ildönümü şərəfinə həsr edilmiş albom, bədii fiqur və emblemlər idi. Bu sənət nümunələrinin çoxu 1937-ci ildə Parisdə, 1938-ci ildə Nyu-Yorkda açılmış ümumdünya sərgilərində nümayiş edilərək tamaşaçıların hüsn-rəğbətini qazanmışdır. Belə nadir sənət nümunələri sırasına 1935-ci ildə hazırlanmış Azərbaycan Respublikasının qurulmasının 15 illiyinə həsr edilmiş albomun qovluğunu aid edə bilərik. Qızıl, gümüş simlərdən düzədilmiş gül-çiçək, budaq və onların elementlərindən quraşdırılmış minalı lövhəciklər bu sənət əsərinin əsas bəzəyini təşkil edir. Bundan əlavə qovluq üzərində müasir bəzək motivləri emblemlər də həkk olunmuşdur. Bu əsərin yaranmasında bir qrup Azərbaycan rəssamları və zərgərlər yaxından iştirak etmişlər. Bu işə xalq rəssamı İsmayıl Axundov rəhbərlik etmişdir. Həmin illərdə zərgərlik sənətimizin inkişafına 1935-1936-cı illərdə Bakıda təşkil olunmuş zərgərlik fabriki böyük təkan verir. Fabrikin inkişafında xalq zərgərlərindən, ilk növbədə H.Quliyev, H.Haşımov və M.Səfərzadənin böyük rolu olmuşdur. Bu illərdə zərgərlik fabrikində məişətdə istifadəsinə ehtiyac duyulan zinət şeyləri (üzük, sırğa, bilərzik) daha çox istehsal olunurdu. 1930-1940-cı illərdə inzibati və ictimai tikintilərin kompleks tərtib edilməsi sahəsində Azərbaycan rəssamlarının ilkin böyük həcmli işləri yaranır. Burada, ilk növbədə, Azərbaycanın Moskvada Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı Sərgisindəki pavilyonunun və Bakıdakı Nizami muzeyinin adını çəkmək olar. Bu obyektlərin tərtib edilməsində Azərbaycanın ən yaxşı monumental və dekorativ- tətbiqi incəsənəti ənənələrindən olan divar naxışlarından, keramikadan, gəc, ağac, daş üzərində oymadan və s. səmərəli istifadə edilmişdir. Onların yaranmasında memar S.Dadaşovun və M.Useynovun rəhbərliyi ilə böyük bir rəssam qrupu işləmişlər. Həmin abidələrin bədii tərtibatında gəc və ağac üzərində oyma bəzəkləri açmaq üçün L.Kərimov küllü miqdarda ornament kompozisiyaları, eskizləri hazırlamışdı. Bu tikintilərin bəzəyi üçün hazırlanan L.Kərimovun tərtib etdiyi ornament eskizləri təkcə yerinə yetirilmə ustalığı və kompozisiyanın orijinallığı ilə deyil, həmçinin yeniliyi ilə də fərqlənir. Burada incəsənət tariximizdə ilk dəfə olaraq, ənənəvi ornament kompozisiyasına yeni elementlərdən: beşguşəli ulduz, oraq və çəkic, 268 pambıq qozaları və hazırkı dövrün başqa emblemləri əlavə edilmişdir. Həmin memarlıq abidələrinin bədii tərtibatında iştirak edən dekorativ- tətbiqi sənəti sahəsində çalışan xalq ustalarından Əbdül-Hüseyn Babayevin adını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Nizami muzeyində şəbəkə işlərinin hazırlanmasında onun xüsusilə böyük xidmətləri olmuşdur. Muzeyin salonlarındakı şəbəkə arakəsmələr, müxtəlif kürsülər və nəhayət, nadir əlyazmalar üçün dayaq olan rəhillər məhz bu görkəmli sənətkarın əli ilə hazırlanmışdır. Nizami muzeyinin bədii tərtibatında istifadə edilən şəbəkə nümunələri arasında həm icrası, həm bəzəyi baxımından usta Əbdül-Hüseynin yaratdığı giriş və muzeyin arakəsmə qapıları daha çox diqqəti cəlb edir. Usta burada kiçik taxta parçalarını mıxsız, yapışqansız bir-birinə bənd edərək, gözəl bir ornamental kompozisiya yaratmışdır. Bitki ornamentlərinin həndəsiləşdirilmiş formalarından təşkil olunan çoxbucaqlı, ulduzşəkilli, bu şəbəkə xonçaları ilk baxımdan bədii toxuma işləri xatırladır. Şəbəkə bəzək elementlərinin gözəlliyi bir də ondan ibarətdir ki, onların hamısı Nizami dövrünün (XII əsr) memarlıq formalarına uyğun olaraq yaradılmışdır. Azərbaycanın dekorativ-tətbiqi sənətinin növbəti inkişaf mərhələsi 1950- ci illərə təsadüf edir. Moskva, Sankt-Peterburq, Kiyev, Lvov şəhərlərində ali təhsil almış ilkin ixtisaslı milli kadrların vətənə qayıdıb müstəqil yaradıcılıqla məşğul olması bu illərə aiddir. Həmin illərdə respublikamızın müxtəlif yerlərində təşkil olunmuş iri sənaye obyektlərindən Keşlə saxsı qablar zavodu, Bakı şüşə zavodu, Gəncə çini qablar zavodu tətbiqi sənətimizin inkişafına az təsir göstərmir. Bu illərdə kütləvi şəkildə buraxılan dekorativ-tətbiqi sənət məmulatları ilə yanaşı, nümunəvi xarakter daşıyan xalq sənəti əsərləri də yaradılırdı. Bu cür əsərlərdən O. Şıxəliyevin "Şirin ovda" adlandırdığı iri çini vaza diqqəti cəlb edir. Bədiilik etibarilə qədim dulusçuluq məmulatlarının forma ənənələrinə uyğun olan bu nəfis vazanın üzərindəki süjet Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasından götürülmüş ov səhnəsidir. Rəssam əsas epizodun nəqli ilə bağlı Xosrov və Şirini at çapan vəziyyətdə iri planda təsvir etmişdir. Vazanın dairəvi səthinə müəyyən nizamla səpələnən cüyürlərin və atlı fiqurların qaçış məqamında verilməsi burada ov səhnəsinə xas olan dinamikaya dəlalət edir. Rəssam ənənəvi miniatür rəsmlərindən gələn kol, qaya, qoşa sərv və s. kimi milli ünsürləri canlı fiqurlar arasında ustalıqla yerləşdirməklə, adi müstəvidən fərqli olan bu dairəvi səthdə maraqlı kompozisiya yarada bilmişdir. Bu illərdə nümunəvi xarakter daşıyan başqa sənət əsəri H.Abdullayevanın çinidən yaratdığı "Yeddi gözəl" adlı dekorativ-heykəlcik qrupu idi. Müəllif burada Nizami poemasının ədəbi personajlarının bədii obrazına xas olan xüsusiyyətləri gözləməklə, onları müasir orijinal səpkidə əks etdirmişdir. Heykəltəraşın seçdiyi mövzu özünün xarakteri etibarilə onu zahiri gözəllik və ekzotikaya aludə olmağa sövq etdirə bilirdi, lakin müxtəlif yeddi gözəl və Bəhram Gur fiqurlarının təfsir və təsvirlərində bundan qaçmış, materialın təbiətindən gələn dekorativliyi və çoxrəngliyi dərindən duymuş, maraqlı sənət əsəri yarada bilmişdir. "Yeddi gözəl" 269 heykəlcikləri özünün plastikliyi, ifadəliyi, hər bir milli tipin səciyyəvi keyfiyyətləri səmimi və real boyaları ilə diqqəti cəlb edir. Fiqurlara verilmiş maraqlı jest və bədən hərəkətləri də onların estetik baxımından gəlimliyini təmin etmişdir. Hind, Slavyan, Məğrib və Xorəzim gözəllərinin surətləri milli səciyyə baxımından (xüsusən, paltar və üz cizgiləri) yüksək səviyyədə işlənmişdir. 1950-ci illərdə kütləvi buraxılan bədii sənət nümunələri içərisində parça görkəmli yerlərdən birini tutur. Bakı, Gəncə, Şəki fabrik və emalatxanalarında istehsal olunan müxtəlif çeşidli ipək, yun və kətan parçalar xalqımızın həyat və məişətində mühüm rol oynamağa başlayır. Bu müəssisələrdə çalışan ustalar və rəssamlar qədim parça ənənələrindən istifadə edərək, müasir dövrümüzün tələblərinə uyğun yeni-yeni formalarda naxışlı və əlvan parçalar hazırlayırlar. Bədii parçalar istehsalı sahəsində respublikamızın məşhur Şəki ipək kombinatının məhsulu xüsusi qeyd edilməlidir. Şəki ipək kombinatı tərəfindən buraxılan bədii parçalar bu illərdə nəinki respublikamızda, onun hüdudlarından xeyli uzaqlarda da məşhur idi. Bu da təsadüfi deyil. Çünki burada toxuculuğun çox qədim kökləri var və həmin sahədə işləyən ustalar, rəssamlar gözəl ənənələri nəinki dərindən mənimsəmiş, hətta onları müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşdıraraq inkişaf etdirmişlər. Şəki ipək kombinatında bu illərdə parçaların tərtibatına yeniliklər gətirmiş S.Şıxlı, A.Sultanov, İ.İsmayılov, A.Bilalov kimi istedadlı rəssamlar və başqa mütəxəssislər işləyirdilər. Yüksək keyfiyyətli parçaların yaradılmasında Moskva Toxuculuq İnstitutunun yetişdirməsi Sabir Şıxlının böyük xidmətləri olmuşdur. Onun eskizləri ilə hazırlanan parçalar xüsusi rəng dolğunluğu ilə fərqlənir. Parlaq kontrastlı rənglərin bacarıqla uyğunlaşdırılması parçalara gah ciddi təntənəli, gah bayram və sevinc, gah da incə və sadə görkəm verir. Dekorativ-tətbiqi sənətimizin orijinal növlərindən olan bədii ağac emalı sahəsində bu illərdə müəyyən müvəffəqiyyətlər əldə edilmişdir. Həmin illərdə həm texniki, həm də bədii səviyyəsinə görə ağac məmulatları arasında birincilik inkrustasiya və intarsiya texnikası ilə bəzənən ağac məmulatlarına verilirdi. Bu texnika ilə mebeldən başlayaraq, musiqi alətlərinə qədər müxtəlif ağac məmulatlarının səthi işlənirdi. Əgər inkrustasiya zamanı əsas etibarilə bəzək materialı kimi gümüş, fil sümüyü, sədəf və s. istifadə edilirsə, intarsiya zamanı əsas material kimi müxtəlif rəngli ağac parçalarından istifadə olunurdu. Əvvəlcədən hazırlanmış şəkil üzrə məmulatın səthinə vurulan, yaxud yapışdırılan müxtəlif təbəqələr onun bəzəyini təşkil edirdi. Azərbaycanda inkrustasiya və intarsiya ənənələrinin bərpası və inkişafında xalq rəssamı Əli və Hüseyn Pəriyab qardaşlarının xüsusi rolu olmuşdur. Onlar tərəfindən yaradılan süjet-tematik kompozisiyalar, həmçinin müxtəlif dekorativ mücrülər yüksək bədii məmulat nümunələridir. Əli və Hüseyn qardaşlarının hazırladığı sənət əsərləri içərisində bədii mücrü məzmunu, həm də icrası baxımından xüsusi maraq doğurur. Bu sənət əsəri 1959-cu ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan incəsənəti və ədəbiyyatı ongünlüyü 270 sərgisində, sonralar isə Nyu-Yorkda keçirilən sərgidə böyük müvəffəqiyyətlə nümayiş etdirilmişdir. Mücrü Azərbaycan xalq qəhrəmanı Koroğlu eposu mövzusuna həsr olunmuşdur. Qoz və palıd ağaclarından hazırlanmış mücrünün üstünə və dörd tərəfinə rəssamlar gözəl zövq ilə işləyib hazırladıqları haşiyələri quraşdırmış və müxtəlif heyvan sümüklərindən kəsilmiş orijinal şəbəkələr geydirmişlər. Heyvan sümüklərindən, habelə gümüş və əlvan metallardan quraşdırılmış bu mücrünün hər kvadrat santimetri 30-50 hissədən ibarətdir. Mücrünün qapağının üstündə medalyon formalı sümük qaytanın içində qiymətli ağaclardan və sümük hissələrindən Koroğlunun obrazı verilmişdir. Koroğlu şahə qalxmış Qıratın üstündə təsvir edilir və uzaqdan Çənlibel qalası nəzəri cəlb edir. Mücrünün qapağının hər yan tərəfində medalyon formalı sümüyün üstündə Koroğlu dastanının müxtəlif epizodik səhnələri təsvir edilmişdir. Burada Koroğlunun Eyvazı xilas etməsi, Alı kişinin Həsən xan tərəfindən kor edilməsi, Nigarın Koroğlu tərəfindən qaçırılması və Çənlibeldə qurulmuş şənlik məclisi mövzulu kompozisiyalar verilmişdir. Keramika və bədii şüşə sahəsində işləyən rəssamlar da bu illərdə müəyyən müvəffəqiyyətlərə nail olmuşdular. Sevindirici haldır ki, müasir dövrdə həmin illərdə ilk dəfə olaraq respublikamızda çini və saxsıdan hazırlanan heykəl fiqurlarının kütləvi istehsalına başlanır. Çini və saxsıdan düzəldilmiş xalq müdriki Molla Nəsrəddinin satirik hekayələrindən olan obrazlar bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettasından şən personajlar təkcə Azərbaycanda deyil, onun hüdudlarından çox uzaqlarda da böyük məhəbbətlə qarşılanmışdır. Həmin seriyadan olan işlərdən daha böyük müvəffəqiyyət qazananlar sırasında H.Abdullayevin "Yeddi gözəl" çini fiqurlarını, R.Xalafovun "Molla Nəsrəddinin lətifələri" mövzusunda kompozisiya seriyasını, T.Zeynalovun "Saz çalan qız" kompozisiyasını və başqalarını göstərmək olar. Kiçik formalı heykəllər təkrarolunmaz xüsusiyyətə malik olmalarına baxmayaraq, hər hansı bir interyerə daxil olduqda onun ayrılmaz hissəsinə çevrilirlər. Şüşə üzərində bədii işləmə sahəsində həmin illərdə rəssam S.Şahsuvarova müəyyən müvəffəqiyyətlərə nail olmuşdur. Həmin rəssamın əsərlərinin ümumi cərgəsində milli xüsusiyyətlər özünü parlaq surətdə göstərir. Onun yubiley tarixinə, Azərbaycanın mədəniyyət və incəsənət xadimlərinə həsr olunmuş iri dekorativ vazaları siluet və ornamental yığcamlığına görə diqqətəlayiqdir. S.Şahsuvarovanın bu illərdə yaratdığı içərisində xalq şairi Səməd Vurğuna həsr etdiyi vaza xüsusilə diqqəti cəlb edir. Bir metr yarım hündürlükdə olan bu vaza ağ büllurdan, süd və firuzə rəngli şüşədən hazırlanmışdır. Vaza beş hissədən: dayaq, ayaq, gövdə, boğaz və qapaqdan ibarətdir. Başqa vazalardan fərqli olaraq, rəssamın bu vazasının gövdəsi fırlanır. Belə ki, tamaşaçı vazanın üstündəki medalyonların hamısını çox yaxşı görə bilir. Özünün nəfisliyi ilə diqqəti cəlb edən bu medalyonun 271 birində xalq şairi Səməd Vurğunun portreti verilmişdir. Yan medalyonlarda açıq kitab üzərində Səməd Vurğunun anadan olduğu və vəfat etdiyi illər - "1906-1956" və "Fərhad və Şirin", "Vaqif”, "Xanlar" sözləri yazılmışdır. Axırıncı medalyonda isə şairin ölməz sözləri nəqş edilmişdir. Ölüm sevinməsin, qoy, ömrünü vermir bada El qədrini canından daha əziz bilənlər Şirin bir xatirə tək qalacaqdır dünyada. Əllinci illərdə bədii keramikanın maraqlı növlərindən biri sayılan mayolika da geniş inkişaf etməyə başlayır. Yerli istehsalat bazasında yaradılan mayolika bir çox ictimai və inzibati binaların dekorativ bəzədilməsində geniş tətbiq olunmağa başlandı. Özünün sonsuz miqdarda dolğun rənglər palitrası ilə bu bəzək materialının texniki və bədii qaydada mənimsənilməsi bizim tətbiqi incəsənət ustalarının fəaliyyətlərində böyük imkanlar yaradırdı. Bu materialla yerinə yetirilmiş əsərlər arasında ən çox əhəmiyyətli olanı M.Qafarov və Q.Hüseynovun "Çoban", R.Xalafovun "Pambıqyığan qadın" portreti və başqalarını göstərmək olar. Həmin illərdə respublikamızın zərgərləri də öz yaradıcılıqlarında böyük müvəffəqiyyətlər əldə etmişdilər. Yeni materiallara müraciət edən Azərbaycanın zərgərlik incəsənəti bu illərdə özünün metal emalının ən qədim bədii üsullarını da saxlamış oldu. Əvvəllər olduğu kimi həmin illərdə Azərbaycanın zərgərlik incəsənətində əsas yeri şəbəkəçilik işi tuturdu. Xalq ustaları qızılın, gümüşün nazik simlərindən və melxiordan keçmişin ən yaxşı nümunələrindən heç də geri qalmayan mürəkkəb forma və bəzəkli sənət əsərləri hazırlayırdılar. Zərgərlik sənəti sahəsində bu illərdə yüksək nailiyyətlər əldə edən üç Bakı zərgərinin adını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Onlar usta Gülbala, Heydər Aslan oğlu və Həsən Mütəllib oğlu idilər. Həmin ustaların bacarıqlı əlləri ilə şəbəkə üsulunda düzəldilmiş "piyaləzəng", "gül", "ay-ulduz" sırğalar, zərif sinə bəzəkləri respublikamızdan uzaqlarda da məşhur idi. Həmin illərdə dekorativ-tətbiqi sənət sahəsində çalışan rəssam və ustaların yaradıcılığı respublikanın sənaye müəssisələrinin ətrafında toplanması ilə xarakterizə olunur. Onların eskizləri və birbaşa rəhbərlikləri altında yaradılan yerli bədii sənaye məhsulları xalq arasında geniş yayılmağa başlayır. Xalq tələbatı məhsulları hazırlanması işində aktiv iştirak edən tətbiqi sənət ustaları memarlarla, heykəltəraşlarla, fırça ustaları ilə birlikdə bir çox ictimai- inzibati binaların, sənaye müəssisələrinin və yaşayış komplekslərinin tərtib edilməsində də yaxından iştirak etməyə başlayırlar. 1960-1970-ci illərin dekorativ-tətbiqi sənətində əvvəlki illərdə olduğu kimi birinciliyi xalçaçılıq sənəti tuturdu. Kütləvi qaydada "Azərxalça" Birliyinin müəssisələri tərəfindən buraxılan xalçalarla yanaşı, elə həmin illərdə rəssamlarımızın eskizləri əsasında bir çox 272 maraqlı (ornamental və süjetli) xalçalar yaranır. Keçmişdə olduğu kimi bu sahədə rəssamlardan L.Kərimov, K.Əliyev, C.Mücri, A.İsmayılov müvəffəqiyyətlə çıxış edirlər. Bu illərdə xalq rəssamı L.Kərimov "Şəbi-hicran" ornamental xalçasını, XIV əsrin şair və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsiminin və XII əsrin memarı Əcəmi Naxçıvaninin portretlərini yaradır. İmadəddin Nəsiminin portreti olan xalça 1972-ci ildə şairin 600 illik yubileyi münasibətilə toxunmuşdur. Bu xalçada rəssam elə bil ki, özünün son illərdəki bütün yaradıcılıq axtarışlarını birləşdirməklə, Nəsiminin şairlik istedadının bədii varlığını əks etdirmək üçün dekorativ-ornamental sənətin vasitələrindən bacarıqla istifadə edə bilmişdir. Bu əsərində L.Kərimov ustalıqla rəsmi, ornamental və başqa sənət komponentlərini xalçaçılıq sənətinin xüsusiyyətinə yaxınlaşdırmağa çalışmışdır. Xalçaçılıq sənəti sahəsində bu illərdə rəssam Kamil Əliyevin də yaradıcılığı çox səmərəli olmuşdur. Onun Butalı, Xonça adlı ornamental xalıları, dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəviyə, İmadəddin Nəsimiyə həsr olunmuş portret- xalçaları icrası və bədii xüsusiyyəti baxımından diqqəti cəlb edir. Nizaminin portreti ilə yaradılan xalçanı nəinki K.Əliyevin yaradıcılığında, hətta bu illərdə respublikamızda toxunan ən orijinal xalçalardan saymaq olar. Hazırda Bakıda Azərbaycan Xalçası Muzeyində nümayiş etdirilən bu xalçanın iki başqa variantı da var. Onlardan biri Kiyevdə keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti günləri zamanı respublikamızın adından Ukrayna xalqına bağışlanmışdır. O biri xalça isə 1980-ci ildə Daşkənddə keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti günlərində özbək xalqına bağışlanmışdı. Bu xalça çox böyük deyil. O tamaşaçını öz zəngin ornamenti, rəng çalarlarının bolluğu və dolğun kompozisiyası ilə cəlb edir. Müəllif bu portretdə elə bil ki, Nizami barədə öz təsəvvürünü onun yaradıcılığına heyran olduğunu bildirməklə göstərməyə çalışmışdır. Xalça texnoloji üsullarının dərin bilicisi, ornamentalist rəssam Cəfər Müciri də bu illərdə orijinal xüsusiyyətlər kəsb edən bir neçə xalı yaradır. Bu baxımdan onun hazırda Bakıda xalça muzeyində nümayiş etdirilən XVII əsrin görkəmli şairi Saib Təbriziyə həsr edilən xalısı xüsusilə diqqəti cəlb edir. Yunun təbii rənglərindən quraşdırılıb toxunan bu xalı xalçaçılıq sənətimizdə nümunəvi xarakter daşıyır. 1960-1970-ci illər həm respublika, həm də Ümumittifaq sərgilərində ənənəvi xovlu xalçalarımızla yanaşı, rəssamlarımız sənətimiz üçün yeni olan qobelenlərlə də müvəffəqiyyətlə çıxış edirlər. Azərbaycan İncəsənət İnstitutunun yetişdirmələrindən X.Yusifov, F.Hüseynova, S.İsmayılov, F.İbrahimov və başqaları bu sahədə müvəffəqiyyət qazandılar. Bu illərdə yaradılmış ən maraqlı qobelenlər öz şərti dekorativliyi, rəngi baxımından Azərbaycanın ənənəvi xovsuz xalça növlərini xatırladır. Bakıda, Gəncədə, Göyçayda yerli xammal əsasında hazırlanan saxsı, çini, şüşədən müxtəlif məhsullar buraxan bir çox müəssisələrin meydana gəlməsi həmin sahədə bu illərdə çalışan rəssamlarımızın yaradıcılığını xeyli canlandırır. Bu sahədə çalışan rəssamlarımızın həmin illərdə daha sərgilər üçün nümunəvi xarakter daşıyan sənət əsərləri yaratmaqla kifayətlənmir, 273 respublikamızda yeni təşkil olunmuş saxsı, çini, şüşə zavodlarının işində fəal iştirak edirlər. Bu xeyirxah işdə S.Şahsuvarovanın, L.Ağamalovanın, S.Ağayevanın, D.İbrahimovun, Q.Bağırovun yaradıcılığı çox səmərəli olmuşdur. Rəssamlarımızın birbaşa rəhbərliyi və iştirakı ilə forma və bəzəyi müxtəlif olan saxsıdan, çinidən, şüşədən hazırlanan çay servizləri, piyalələr, vazalar milyonlarla adamların məişətinə daxil olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, kütləvi şəkildə buraxılan bu məhsulların bəzi növləri xarici ölkələrə də ixrac edilirdi. Rəssamlarımızın bu sahədəki ən maraqlı işlərinə materialın tərkibini yaxşı bilmələri, məmulatın formasını hiss etmələri və milli ənənələri davam etdirmələri xas idi. Rəssam L.Ağamalovanın yaradıcılığı bu illərdə xüsusən məhsuldar olmuşdur. Onun 1970-ci illərdə müxtəlif respublika və beynəlxalq sərgilərdə nümayiş etdirdiyi "Çay dəsti", "Dekorativ vaza" və s. əsərləri buna misal ola bilər. Bəzəkvurmanın çətin üslub, anqob qatının qaşınıb təmizlənməsi bizi L.Ağamalovanın bu işlərdə keçmişin ən gözəl nümunələrinə XII-XIII əsrlərin Beyləqan və Gəncənin bədii keramikasına qaytarır. Bu baxımdan rəssamın hazırda Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyində nümayiş etdirilən "Dekorativ vaza" əsəri diqqəti cəlb edir. L.Ağamalova özünün əvvəllər sevdiyi, kütləvi qaydada buraxılan məhsullar üçün yaratdığı və istifadə etdiyi göy və qara şirdən uzaqlaşaraq, bu işdə bütünlüklə ənənəvi xalq keramikasına müraciət etmişdir. Böyük ənənələrlə bağlı olan metalişləmə də bu illərin dekorativ-tətbiqi sənətində görkəmli yerlərdən birini tuturdu. 1960-cı illərdən başlayaraq respublikamızda metala zərblə naxışvurma işləri xüsusilə geniş yayılmağa başlayır. Dekorativ-tətbiqi sənətimizin bu növü respublikamızın əksər tikintilərinin ümumi bədii bəzək işlərində aktiv elementlərdən birinə çevrilir. Metal üzərində bədii bəzəkvurma ilə bu illərdə metro stansiyalarını, yeni mehmanxanaların vestibüllərini, mədəniyyət evlərinin, sanatoriyaların və hətta yaşayış mənzillərinin interyerlərini də bəzəyirdilər. Metal üzərində bədii bəzəkvurma, mozaika, yağlı boya ilə yanaşı, rəssamlar üçün həm interyerlərin və həmçinin eksteryerlərin bəzədilməsinə üslub vahidliyinin müxtəlif problemlərinin həllindəki imkanları genişləndirirdi. Buna misal olaraq Bakıdakı "Azərbaycan" mehmanxanasının, Şuşa şəhərindəki "Şuşa" mehmanxanasının və Şəki şəhərindəki ölkəşünaslıq muzeyinin interyerlərini göstərmək olar. Rəssamlar bu işlərində əsas etibarilə klassik Şərq poeziyasının bədii surətləri, qədim və orta əsr Azərbaycan ornamental motivlərinin elementlərindən geniş istifadə etmişlər. İnzibati və ictimai binalara bəzək kimi vurulan bədii metal əlavələr öz dolğun və orijinal kompozisiyaları ilə xalqımızın mədəni irsini, incəsənətini tamaşaçıya çatdırmaqda fəal rol oynayırdı. Bədii metalın zəngin növlərindən sayılan zərgərlik sənəti müxtəlif səbəblərlə əlaqədar olaraq, bu dövr daha çox Şəki, Naxçıvan, Gəncə və Lənkəran 274 şəhərinin ustaları tərəfindən inkişaf etdirilirdi. Şəki zərgərləri Ə.Məmmədov, C.Əyyubov, Naxçıvan zərgərləri usta Mahmud və onun şagirdləri M.Seyidovun, A.Nəbiyevin, Ə.Əliyevin bu sənətin yerli ənənələr əsasında inkişaf etdirilməsində böyük rolları olmuşdur. Respublika Rəssamlar Birliyinin üzvü zərgər Əyyub Məmmədovun yaradıcılığı bu illərdə xüsusilə məhsuldar olmuşdur. Ə.Məmmədov zərgərliyin həm şəbəkəçilik, həm də gümüşbəndlik sahəsində məharətlə işləyən sənətkar idi. Onun bacarıqlı əlləri ilə hazırlanmış qolbaq, sırğa, qadın sinə bəzəkləri texniki icrası və gözəlliyi ilə diqqəti cəlb edir. Hazırda Bakıda Azərbaycan İncəsənət Muzeyində nümayiş etdirilən qızıldan düzəldilmiş ləl-cavahiratın kristal hissələri ilə bəzədilmiş qadın sinə bəzəyi bu ustanın məharətini əyani təsdiq edir. 1960-1970-ci illərdə Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətinin ənənəvi növü sayılan ağac üzərində bədii oyma sənəti də öz inkişafını davam etdirirdi. Bu sahədə həmin illərdə Şəkidə yaşayan xalq ustası Əşrəf Rəsulov xüsusilə yüksək nailiyyətlər əldə edir. Usta Əşrəf bədii taxta emalı sənətinin demək olar ki, bütün sahələrində məharətlə çalışır. Lakin onun bu sahədəki əsas müvəffəqiyyəti ənənəvi "şəbəkəçilik" sənətinin inkişaf etdirilməsində olmuşdur. O özünün şəbəkə işlərində ən möhkəm ağac növləri olan şümşad, qoz, palıddan istifadə edir və onlardan müxtəlif ölçülü və formalı standart hissələr hazırlayır, sonra isə təyin olunmuş kompozisiya və lazımi ölçüdə yapışqandan və mismardan istifadə etmədən, düzgün çoxbucaqlıdan, 8-12 bucaqlı ulduzdan və s. ibarət olmaqla təkrarlanan mürəkkəb naxışlar yığır. Bir çox nadir əşyalardan tumba, kitab rəfi, tağlar, pəncərə virajları usta Əşrəfin əlləri ilə yaradılmışdır. Onun işləri Sankt-Peterburqdakı Etnoqrafiya Muzeyində, Bakı şəhərindəki Azərbaycan Xalçası Muzeyində nümayiş etdirilir. O, Moskva şəhərindəki "Bakı" restoranının şəbəkəsi üzərində də işləmişdir. 1970-1980-ci illərin dekorativ-tətbiqi sənətlərinin inkişafında bir qrup istedadlı gənc rəssamların xüsusi rolu olmuşdur. Z.Hüseynovun, E.Məmmədovun, S.Haqverdiyevanın, A.Hüseynovun, E.Mikayılovun axır on ildəki fəal yaradıcılığı buna gözəl sübut ola bilər. Respublikanın Rəssamlar İttifaqı cərgəsinə dekorativ- tətbiqi sənət sahəsində çalışan ixtisaslı gənclər dəstəsinin gəlməsi Azərbaycan incəsənətinin ən kütləvi növünün inkişafı demək idi. Moskvanın, Sankt-Peterburqun, Tbilisinin və başqa şəhərlərin ali məktəblərini bitirmiş keramika üzrə mütəxəssis rəssamlar bu illərdə xüsusən böyük müvəffəqiyyətlər qazandılar. Onlardan Z.Hüseynovu, Ş.Abbasovu, Məzahir Əfşarı, E.Məmmədovu və başqalarını göstərmək olar. V.Muxina adına Sankt-Peterburq Ali Rəssamlıq Sənaye Məktəbini bitirmiş Məzahir Əfşarın yaradıcılığı xüsusilə diqqəti cəlb edir. Məzahir geniş rəssamlıq diapazonuna malik olan sənətkardır. Onun əsərlərinin yüksək keyfiyyəti Məzahirin həm istedadlı rəssam, həm də keramika sənəti texnologiyasına dərin yiyələnməsi ilə izah olunur. O, əsərlərində həmişə yenilik axtaran bir rəssamdır. Ona görə Məzahirin düzəltdiyi qablar, fiqurlar bir- birinə bənzəmir. Həm obraz, həm əşya üçün rəssam hər dəfə yeni material, yeni 275 kompozisiyalar axtarıb tapır. Bu baxımdan onun "Xürrəmilər" (Babək üsyanı) adlı kompozisiyası "Afşaran" adlı vazası "Nəsimiyə" həsr edilmiş bədii nimçələri xüsusi maraq doğurur. 1987-ci ildə keçirilən gənc rəssamların "Ölkənin gəncliyi" adlı respublika sərgisində Məzahir "Axaltəkə" adlı orijinal bir kompozisiyası ilə çıxış edir. Kompozisiyada dördbucaq formalı kətil üzərində elə bil kişnəyən altı at başının əksi verilmişdir. At başları şərti dekorativ bir səpkidə, konusvari formalarda verilməsinə baxmayaraq, tamaşaçıya güclü təsir bağışlayır. Axaltəkə seriyasına "Axaltəkə-I" və "Axaltəkə-II" kompozisiyaları daxildir. Onlar bir-birindən bədii üslubuna və texniki icrasına görə fərqlənirlər. Birincidə rəssamın heykəltəraşlıq, ixtiraçılıq qabiliyyəti, ikincidə ümumiləşmə və qrafikləşmə ilə əvəz olunur. Bu illərdə keramika sahəsində Eldar Məmmədov da müəyyən yaradıcılıq müvəffəqiyyətinə nail olmuşdur. Eldar Məmmədov Məzahir Əfşar kimi Sankt-Peterburq şəhərində ali rəssamlıq təhsilini almışdır. Gəncliyinə baxmayaraq, onun da sənətində püxtələşmiş şəxsi yaradıcılıq xətti vardır. Eldar Azərbaycan incəsənətinin xalq ənənələrini xüsusilə çox sevir. Xalq sənətinə olan bu məhəbbət də onun əsas yaradıcılıq axtarışlarını təyin edir. Keramika üzərinə yağlı boya ilə bəzəkvurmada E.Məmmədov xüsusən böyük müvəffəqiyyət qazandı. Onun bəzəkli nimçə, dekorativ lövhələri rəng çalarlarının zənginliyi, yüksək texniki icrası ilə diqqəti cəlb edir. Onun rəng palitrası heç ağırlıq, dolğunluq təsiri bağışlamır, onlar tamaşaçıda sevinc və fərəh əhvali-ruhiyyəsi yaradır. Əsrin əvvəllərində olduğu kimi, 1980-1990-cı illərdə yenə toxuculuq sənətinin xalı, qobelen, bədii tikmə və b. sahələri ön plana çıxır. Bu sahədə E.Mikayılov, F.Hüseynova, L.İskəndərzadə, Əfşar, U.Həmidova və b. yüksək nailiyyətlər əldə edirlər. Zəngin ənənələrə malik olan toxuculuq sənətimiz, xüsusilə xalçaçılıq bu illərdə daha da çiçəklənir. Xalı sənətimizin bu illərdə inkişafına az da olsa təsir göstərən gənc rəssamlardan biri Eldar Mikayılov olmuşdur. İlk yaradıcılıq addımlarını L.Kərimov, C.Müciri, K.Əliyev kimi xalı mütəxəssislərinin yanında başlayan E.Mikayılov hazırda bu sahənin aparıcı rəssamlarından biri sayılır. E.Mikayılov təkcə istedadlı xalı rəssamı deyil, həm də onun texnoloji xüsusiyyətlərinin dərin bilicisidir. Bütün bu cəhətləri onun 1980-1990-cı illərdə yaratdığı böyük şair Füzuliyə həsr etdiyi "Şəbi-hicran", "Yeni Əfşar", "Üzeyir Hacıbəyov", "Musiqi korifeyləri" və b. əsərlərində görə bilərik. Ənənəvi xalq dekorativ-tətbiqi sənətimizin bu illərdə yenidən canlandırılıb xalqımızın həyat və məişətinə qaytarılmasında respublikamızın müxtəlif bölgə və kəndlərində yaşayan el ustaları da peşəkar rəssamlara böyük köməklik göstərmişlər. Azərbaycan xalq dekorativ-tətbiqi sənətləri gördüyümüz kimi XX əsrdə zəngin inkişaf yolu keçmişdir. Bu yol təkcə onun ənənəvi növlərinin canlanması dövrü |