Aaf9aztitul1-7

 
 
14 
 
 
 
 
 
 
 
 
1. Elektron naqil boyunca 

,
 sürətlə hərəkət edir. O, 24 saat müddətində 
cərəyan mənbəyindən nə qədər uzaqlaşar? 
2. Mis naqilin 0
C temperaturunda müqaviməti 4 Om-dur. Naqilin  –180C  tempera-
turunda müqavimətini təyin edin (
, ·
10
3
). 
3. Elektrik sahəsi vakuumda 
 
 sürətlə yayılır. O, Yer kürəsinin radiusuna 
bərabər məsafəyə (Yerin orta radiusu
 
, ·
) və Yerdən Günəşə qədər-
ki  məsafəyə  (Günəşə  qədərki  orta  məsafə
  
, ·
)  hansı  müddətə 
yayılar? 
4. Coul-Lens qanununu elektron nəzəriyyəsinə əsasən necə izah etmək olar? 
5. Naqilin müqavimətinin temperatur əmsalı hansı ifadə ilə təyin olunur (
 naqilin 
  temperaturunda müqaviməti, t – temperatur dəyişməsi, R – naqilin t tempe-
raturunda müqavimətidir)? 
A) 

       
B) 

  
     
C) 
      
D) 

        
E) 

 
 
 
 
 
 
 
Çalışma
 
1.1

---

 
 
1 
15 
 
•   I  fəsil  •  
Müxtəlif mühitlərdə elektrik cərəyanı  
•
 
 
E
LEKTROLİTLƏRDƏ ELEKTRİK CƏRƏYANI 
 
 
 
 
 
 
 
1.3 
 Qeyri-metal maddələr, məsələn, adi su elek-
trik cərəyanını keçirirmi? Niyə? 
 Bəs distillə edilmiş su? 
 Hansı səbəbdən mayelər elektrik cərəyanını 
keçirə bilər? 
Öyrəndiniz  ki,  metallar  tərkiblərində 
olan  sərbəst  elektronların  hesabına 
elektrik cərəyanını yaxşı keçirir. 
İki dielektrik maddənin qarışığından yaranan məhluldan nə üçün cərəyan keçdi? 
Təchizat:  sabit  cərəyan  mənbəyi,  kömür 
elektrodlarla  təchiz  edilmiş  qab  (elektrolitik 
vanna), lampa, ampermetr, quru xörək duzu 
(
, 200–300 q), distillə edilmiş su (1 litr), 
qaşıq, açar, birləşdirici naqillər. 
İşin gedişi:  
1.  Cərəyan  mənbəyi,  lampa,  ampermetr, 
açar və iki elektrod qoşulmuş ardıcıl elek-
trik dövrəsi yığın (
a
). 
2.  Qaba  xörək  duzu  töküb  elektrodların  uc-
larını  ona  batırın.  Açarı  qapayın,  amper-
metrin göstəricisini və lampanın işıqlanıb-
işıqlanmadığını müşahidə edin (
b
). 
3.  Qabdakı  xörək  duzunu  boşaldın,  yerinə 
distillə  edilmiş  su  töküb  təcrübəni  təkrar-
layın  və  dövrədən  cərəyanın  keçib-keç-
mədiyini müəyyən edin. 
4. Distillə edilmiş suya bir qaşıq xörək duzu 
əlavə  edib  qarışdırın  və  baş  verən  hadi-
səni müşahidə edin (
c
).  
 
Nəticəni müzakirə edin: 
  Araşdırmadan  nə  müəyyən  etdiniz:  ayrı-
lıqda  götürülmüş  xörək  duzu  və  distillə 
edilmiş su keçiricidir, yoxsa dielektrik? 
 Bu iki maddəni qarışdırdıqda elektrik döv-
rəsində təəccüblü nə baş verdi? Niyə?
 
 
 
 
Araşdırma
1
(a)
(b)
(c)

---

 
 
16 
 
Elektrolitik  dissosiasiya.  Bir  sıra  maddələrin  molekulları  müsbət  və  mənfi 
ionlardan  ibarət  möhkəm  əlaqəli  sistemdir.  Belə  sistemi  ionlar  arasındakı  güclü 
cazibə xarakterli elektrik qüvvələri yaradır. Məsələn, xörək duzu (NaCl) molekulu 
müsbət natrium ionu (
) və mənfi xlor ionundan (
), mis 2-xlorid (
) 
molekulu müsbət mis ionu (Cu
+2
) və mənfi xlor ionundan (
2
) ibarət güclü əla-
qəli sistemdir. Ona görə də bu maddələr xarici elektrik sahəsinə gətirildikdə tərkib-
ində sərbəst yükdaşıyıcılar olmadığı üçün elektrik cərəyanını keçirmir – dielektrik-
dir. Əgər bu maddələr suda həll edilərsə, ionlar arasındakı cazibə xarakterli qüvvələr 
xeyli zəifləyir və maddənin molekulları müsbət və mənfi ionlara ayrılır. Məhlulda 
ionlardan ibarət sərbəst yükdaşıyıcılar yaranır və o, keçiriciyə çevrilir. 
 Məhlulları (və ya ərintiləri) elektrik cərəyanını keçirən maddələr (duz, turşu və 
qələvi) elektrolitlər adlanır. 
 Suda neytral molekulların parçalanması zamanı müsbət və  mənfi ionların 
yaranma prosesi elektrolitik dissosiasiya adlanır. 
İon keçiriciliyinin təbiəti. Təcrübi olaraq müəyyənləşdirilmişdir ki, elektrolit-
dən cərəyan keçdikdə ondan maddə ayrılması baş verir. Şəkildə belə təcrübələrdən 
birinin  sxemi  təsvir  edilmişdir  (
d
):  iki  kömür  elektrod  cərəyan  mənbəyinin  qütb-
lərinə  birləşdirilir.  Cərəyan  mənbəyinin  müsbət  qütbünə  birləşdirilən  elektrod  – 
anod, mənfi qütbünə birləşdirilən elektrod isə katod adlanır. Elektrodlar elektrolitik 
vannaya, məsələn, mis 2-xloridin suda məhluluna daxil edilir və dövrə qapanır. Ya-
ranan elektrik sahəsi müsbət mis ionlarına katoda doğru, mənfi iki xlor ionlarına isə 
anoda doğru istiqamətlənmiş hərəkət verir – elektrolitdə cərəyan yaranır.  
 
 Elektrolitdə elektrik cərəyanı müsbət və mənfi ionların nizamlı hərəkətidir. 
Katoda çatan müsbət yüklü ionlar ondan elektron alaraq neytral  atoma çevrilir 
və katod üzərində toplanaraq mis təbəqəsi yaradır: Cu
+2
 + 2e 
–1
 → Cu
0
. 
Mənfi  yüklü  ionlar  isə  artıq  elektronlarını  anoda  verməklə  neytrallaşır,  onun 
səthində qaz qabarcıqları şəklində xlor ayrılır (bax: 
d
): 2Cl
 –1
 – 2e
 –1
 → Cl
2
. 
Deməli, ion keçiriciliyinin xarakterik xüsusiyyəti elektrik yükü ilə bərabər kütlə 
(maddə) daşınmasıdır: 
 Elektrolitdən cərəyan keçərkən elektrodlar üzərində maddə ayrılması prosesi 
elektroliz adlanır. 
(d)  

---