Abġd tahġRLĠ

 
145 
araşdırmaları  ilə  bugünkü  tədqiqatlar  arasında  nəzəri  və  metodoloji  baxımdan 
oxşar, fərqli cəhətlər göstərilməli idi.  
3.  Mətbu  materialların  dili,  üslubu  və  sənətkarlıq  problemlərinin  tədqiqata 
cəlb  edilməsi,  janr  xüsusiyyətlərinin  daha  geniş  araşdırılması  elmi-tədqiqat  işinə 
sanbal gətirər, onu daha da dəyərli edərdi. 
4.  Qəzetlərin  təsnifatında  bir  qədər  yanlışlığa  yol  verilmiş,  dissertant  bəzi 
müəlliflərin qeyri-dəqiq bölgüsünü əsas tutaraq KİV-i «rəsmi» və «qeyri-rəsmi» ad 
altında iki yerə ayıraraq təhlil etmişdir. 
Bu həqiqətdir ki, müstəqillik illərində nəşr olunan bütün qəzetlər rəsmi, yəni 
leqal olmuşdur, əvvəllər Mətbuat və İnformasiya Nazirliyindən, o ləğv edildikdən 
sonra  Ədliyyə  Nazirliyindən  rəsmən  qeydiyyatdan  keçmiş  və  fəaliyyətinə  rəsmi 
icazə verilmişdir. Azərbaycanda qeyri-rəsmi, başqa sözlə desək, gizli, yaxud qeyri-
leqal  qəzetlər,  nəşrlər  çar  Rusiyası  dövründə  («Nina»  mətbəəsində)  və  Sovet 
hakimiyyətinin  ilk  illərində  (məs.:  «İstiqlal»  qəzeti)  buraxılmışdır.  Meydan 
hərəkatı  dövründə  bəzi  gizli,  qeyri-rəsmi  vərəqələr  buraxılırdı,  onları  isə  qəzet 
adlandırmaq  olmazdı.  Fikrimizcə,  məzmununa,  proqramına,  istiqamətinə, 
mənsubiyyətinə,  maliyyə  mənbəyinə  görə  mətbu  orqanların  şərti  olaraq  dövlət, 
müstəqil və partiya orqanı kimi təsnifatını aparmaq olar. 
5.  Görünür,  tədqiqatçının  peşəsindən  və  mövzunun  doğmalığındandır  ki, 
bəzən  mətnə  publisistik  üslub  hakimlik  edir.  Hərdən  akademizm,  elmi  üslub 
ritorik, emosional çalarların içində sanki əriyir, yox olur. 
Elmi-tədqiqat  işinin  ünvanına  söylənilən  irad,  tövsiyələr  Q.Hüseynovanın 
maraqlı mənbələr, zəngin sənədlər əsasında səriştə və məsuliyyətlə ərsəyə gətirdiyi 
dissertasiyanın sanbalına, elmi-nəzəri dəyərinə qətiyyən xələl gətirmir. Ümid edir, 
inanırıq ki, tədqiqatçı gələcək axtarışlarında deyilənləri nəzərə alacaqdır. 
Fikrimizi  yekunlaşdırsaq,  bu  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  elmi-tədqiqat  işi   
AAK-ın  tələblərinə  bütünlüklə  cavab  verir  və  onun  müəllifi  Qahirə  Müslüm  qızı 
Hüseynova  iddiasında  olduğu  fəlsəfə  doktoru  alimlik  dərəcəsi  almağa  tamamilə 
layiqdir. 
 
 
 
 
 
  
 
Rəsmi opponent: Abid Tahirli 
 
 
 
 
 
 
 
    filologiya elmləri doktoru 
30.04.2010 
 
 
Ataxan Əvəz oğlu PaĢayevin «XIX-XX əsrlərdə ermənilərin  
azərbaycanlılara qarĢı törətdikləri soyqırımları və deportasiyalar (arxiv 
sənəd və materialları əsasında)» adlı doktorluq dissertasiyasının 
avtoreferatına 
 
R  Ə  Y 
 
Avtoreferatdan  aldığım  təəssürata  əsasən,  deyə  bilərəm  ki,  təcrübəli, 
istedadlı tədqiqatçı A.Paşayev Azərbaycan tarixinin son 200 illik bir dövrünün ən 
təlatümlü, ən ağrılı, ən mürəkkəb, eyni zamanda ən qaranlıq və qərəzə tuş gəlmiş, 
saxtalaşdırılmış  bir  mövzusunu  fundamental  şəkildə,  özü  də  istisnasız  olaraq  ilk 

---

 
146 
mənbələr,  məxəzlər,  sənədlər  əsasında  araşdırmaq  kimi  çox  çətin  və  məsuliyyətli 
bir işin öhdəsindən uğurla gəlmişdir. 
Sovet dövründə – elmə də sinfi, partiyalı münasibət bəslənildiyi bir şəraitdə 
ermənilərin  azərbaycanlılara  qarşı  törətdiyi  tarixi  cinayətlər  haqqında  bəhs 
edilməmişdir,  erməni  vəhşiliyi  ört-basdır  olunmuş,  erməni  vandalizminin  xalqın 
yaddaşından  silinməsi  üçün  təbliğat  maşını  bütün  qüvvəsi  ilə  işə  salınmışdır, 
xalqlar  dostluğu,  beynəlmiləl  tərbiyə  pərdəsi  adı  altında  keçmişin  üzərinə  qara 
pərdə  çəkilmişdir.  Bizdə  tarixi  həqiqətlər  bu  istiqamətdə  saxtalaşdırılmışdır. 
Ermənilər də tarixi saxtalaşdırmaqla məşğul idilər – lakin tamamilə başqa səmtdə. 
Onlar öz vəhşiliklərini ört-basdır edir, özlərini yazıq, biçarə, əzab və işgəncələrə,  
məhrumiyyətlərə  məruz  qalan  millət  kimi  təqdim  edir,  eyni  zamanda  türklərə-
azərbaycanlılara qarşı nifrət, kin, qisasçılıq ruhunda sərhədsiz ideoloji, təbliğat işi 
aparırdılar.  Sovet  dövründə  bu  qəbildən  işıq  üzü  görən  minlərlə  nəşrdən  yalnız 
birinə  –  Con  Kirokosyanın  böyük  tirajla  rus  dilində  də  buraxılan  «Mladoturki 
pered  sudom  istorii»  («Gənc  türklər»  tarixin  məhkəməsi  qarşısında»)  kitabına 
baxmaq kifayətdir. 
Bizdə  isə  susurdular,  bu  mövzuda  yazmaq  yasaq  idi.  Yalnız  xaricdə 
məskunlaşmağa  məhkum,  məcbur  edilən  Azərbaycanlı  mühacirlər  öz  nəşrlərində 
ermənilərin  vəhşilikləri  haqqında  yazırdılar.  Onların  bu  fəaliyyətini  obrazlı  ifadə 
ilə  «susdurulmayan  tək  səs»  də  adlandırmaq  olardı.  Azərbaycan  müstəqilliyini 
bərpa  etdikdən  –  1991-ci  ildən  sonra  bu  mövzu  aktuallaşmağa,  müasir  tələblər 
baxımından araşdırılmağa başlandı. Hələ o vaxtdan bu mövzuda tez-tez yazan, ona 
yeni  tələblər  baxımından  yanaşan,  onu  istiqamətləndirən,  tarixi  sənədlər  əsasında 
zənginləşdirən  A.Paşayev  sonralar  bu  sahədə  tədqiqat  meydanını  bir  qədər  də 
genişləndirdi, araşdırmalarını sistemli, ardıcıl şəkildə davam etdirdi. 
Avtoreferatdan  da  göründüyü  kimi,  A.Paşayev  böyük  bir  enerji,  həvəslə, 
eyni  zamanda  məsuliyyət  hissi  ilə  yüzlərlə  arxiv  sənədini  araşdırmış, Azərbaycan 
tarixşünaslığında  ilk  dəfə  olaraq  azərbaycanlıların  ermənilər  tərəfindən  soyqırımı 
və deportasiyaya məruz qalması məfhumunu gündəmə gətirmiş, müxtəlif dövrlərdə 
ermənilərin törətdiyi cinayətləri, o cümlədən 1905, 1918-ci illərdə, eləcə də 1988-
ci ildən sonrakı dövrlərdə mənfur qonşularımızın Azərbaycanda həyata keçirdikləri 
soyqırımları,  eləcə  də  bir  neçə  mərhələdə  Ermənistan  adlanan  ərazidən 
azərbaycanlıların  deportasiyasını  təhlil,  şərh  etmiş,  onun  miqyasını  göstərmiş, 
ermənilərin  ərazi  iddialarının  əsassız  və  mif  olduğunu  tutarlı,  təkzibolunmaz 
sənədlərlə sübut etmişdir. 
Avtoreferatın məzmunu, müddəaları, quruluşu tədqiqat barədə tam təsəvvür 
yaradır  və  tələblərə  cavab  verir.  Burada  mövzunun  aktuallığı,  tədqiqi  tarixi  və 
səviyyəsi,  əhatə  dairəsi,  tədqiqatın  məqsəd  və  vəzifələri,  elmi  yeniliyi,  nəzəri  və 
praktik  əhəmiyyəti,  digər  problemlər  yığcam,  eyni  zamanda  sanballı  şəkildə 
işıqlandırılmışdır. 
Avtoreferatda  dissertasiyanın  əsas  məzmunu  aydın  və  fəsillər  üzrə 
proporsional qaydada öz əksini tapmışdır. Burada dissertasiyanın 4 fəslinin hər biri 
haqqında  –  «Çar  Rusiyasının  Qafqaz  siyasətində  erməni  amili»,  «Çarizmin 
süqutundan  sonra  ermənilərin  Güney  Qafqazda  türk-müsəlmanlara  qarşı 
törətdikləri soyqırım və deportasiyalar (1917-1920)», «Sovet hakimiyyəti illərində 

---