Abġd tahġRLĠ

 
114 
eyni  zamanda  əsərin  milli  meydan  teatrının  oyun  təsvir  estetikasının  poetika 
səciyyələri əsasında işlənilməsi ilə seçilir. 
Çağdaş Azərbaycan mədəniyyətinin patriarxı M.F.Axundzadənin əbədiyaşar 
irsinə tükənməyən marağım məni A.Mədətovun «Şeytan» kitabında sonda verilmiş 
«İdrak işığında» pyesini əvvəl oxumağa sövq etdi. Bəri başdan deyim ki, həyat və 
yaradıcılığına  heç  kimlə  müqayisəolunmaz  dərəcədə  maraq  göstərdiyim,  meyil 
saldığım,  əsərlərini,  xüsusi  ilə  məqalələrini  az  qala  əzbərdən  bildiyim  M.F. 
Axundzadənin  xalqımızın  tarixində  və  taleyində  misilsiz  xidmətlərinə,  milli-
mədəni  inkişafımızdakı  yeri  və  roluna  işıq  salan  bu  əsəri  mütaliə  etməkdən  çox 
məmnun  qaldım.  Dram  əsərlərinin  janr,  forma,  dil-üslub,  tipologiyaları  barədə 
çoxsaylı ədəbi materiallara, elmi-nəzəri mənbələrə istinad etmədən də, iddia etmək 
olar  ki,  A.Mədətovun  «İdrak  işığında»  pyesi  məzmun,  ideya  cəhətdən  nə  qədər 
aktual,  maraqlı  və  əhəmiyyətlidirsə,  forma,  kompozisiya  baxımından  da 
özünəməxsus  və  orijinaldır.  İki  hissəli  tarixi  dramın    qəhrəmanları  Mirzə  Fətəli, 
oğlu Rəşid bəy, milli mətbuatımızın banisi H.Zərdabi, Tiflisin general-qubernatoru 
D.Staroselski,  baron  Aleksandr  Pavloviç,  Mirzə  Hüseynxan,  Mirzə  Yusifxan, 
Makulu Sahib, altı nəfər aktyor və Mirzə Fətəlinin məşhur komediyalarındakı bəzi 
obrazlar:  Müsyo  Yordan,  Divanbəyi,  Birinci  ərizəçi,  İkinci  ərizəçi,  Heydər  bəy, 
Hacı Qara, kimyagər Molla İbrahim Xəlil, Hatəmxan və digərləridir. 
Maraqlı  və  diqqətçəkəndir  ki,  bütün  dialoq,  monoloq  və  səhnələr  M.F. 
Axundzadə  ideyalarının  daha  qabarıq  və  canlı  verilməsinə  xidmət  edir, 
ümumiyyətlə,  bu  pyesi  M.F.  Axundzadə  ideallarını  təcəssüm  etdirən,  onları  sərf-
nəzər  edən,  bir-bir  göstərən  ədəbi  mənbə  də  adlandırmaq  olar.  Müasir  və  hətta 
gələcək  Azərbaycan  cəmiyyətinin  seçdiyi,  getdiyi  yolun  bütün  konturları  Mirzə 
Fətəlinin  qələmində  əksini  tapmışdır.  Demokratiya,  azadlıq,  insan  haqları,  elm, 
mədəniyyət, tərəqqi, təhsil, sivilizasiya M.F. Axundzadənin vəsf etdiyi, arzuladığı 
ali,  bəşəri  dəyərlərdir,  mütilik,  köləlik,  fanatizm,  ətalət,  cəhalət,  yalan,  fırıldaq, 
xəsislik, hərislik isə onun cəmiyyət üzvlərində görmək istəmədiyi məziyyətlərdir.  
Dramaturq  Arif  Mədətov  pyesdəki  6  nəfər  aktyorun  dili  ilə  Mirzə  Fətəli 
düşüncələrini, ideyalarını bəyan edir: «Qoy bizim millətimizin də bir az gözü açılıb 
fanatiklikdən çıxsın, vətənpərvər olsun…; «bəşəriyyətin qələbəsi və səadəti ancaq 
o  zaman  mümkün  ola  biləcəkdir  ki,  insan  ağlı  tamamilə  əbədi  həbsdən  azad 
edilsin, bütün işlərdə və fikirlərdə rəvayətlər deyil, insan ağlı yeganə sənəd, sübut 
və hakimi - mütləq kimi tanınsın»; «… təqlid boyunduruğunu boynumuzdan ataraq 
qaranlıqdan işığa çıxaq, azad və sərbəst fikirli yaşayaq»; «fanatik əqidələr xalqın 
haqgörən gözünə pərdə çəkir, dünya işlərində yeniliklər və yüksəlişlər yaratmasına 
mane olur» və s. və i.  
A.Mədətov  aktyorların  dialoquna  Mirzə  Fətəlini  cəlb  etməklə  bir  tərəfdən 
səhnəyə bir sanballılıq, canlanma gətirir, digər tərəfdən əsl xalq xadiminin obrazını 
təqdim  edir.  Onun  fəlsəfi,  müdrik,  uzaqgörən  kəlamları  oxucunu,  tamaşaçını 
ovsunlayır,  düşündürür,  səfərbər  edir:  «Gəlin  əl-ələ  verək.  Xalqın  xoşbəxtliyi 
barədə  düşünək…Bilik    elə  bir  şeydir  ki,  başqalarına  bağışlanılmasa,  onun  sahibi 
dərdə  düşər,  ömrü  qüssə  və  kədər  işində  keçər…»,  «nəğmə  oxuma,  haramdır, 
nəğməyə  qulaq  asma,  haramdır,  rəqs  etmə,  məkruhdur,  rəqsə  tamaşa  etmə, 
məkruhdur,  saz  çalma,  haramdır,  saza  qulaq  asma,  haramdır,  şahmat  oynama, 

---

 
115 
haramdır,  nərd  oynama,  haramdır,  şəkil  çəkmə,  haramdır,  mənzilində  heykəl 
saxlama,  haramdır,  halbuki,  bunların  hər  birisi  müəyyən  ölçüdə  olursa,  insanın 
düşüncəsinə  cila  verir,  əqli  saflaşdırır  və  artırır».  M.Fətəlinin  ayrı-ayrı  bədii  və 
publisistik əsərlərində irəli sürdüyü  fikriləri, müddəaları A.Mədətov pyesdə onun 
öz  dilindən  səsləndirir.  Mirzə  Fətəliyə  görə,  cəmiyyətdə  asayişin  və  səadətin  
bərqərar olması, ədalətin zəfər çalması üçün qanunların olması,  millətin bəsirət və 
elm  sahibi  olması  zəruridir.  Böyük  filosof-yazıçısının  fikrincə,  fanatizm  xalqı 
qabiliyyət  cövhərindən,  insanlıq  şərəfindən  məhrum  edir,  fanatizm  insanların 
əlindən  azadlığı  alır,  fanatiklər  yüksək  fikir  və  sağlam  ağıl  sahiblərinə  danışmaq 
imkanı  vermirlər,  onları  mənəvi  zövqdən  məhrum  edirlər,  fanatizm  qadını  ömrü 
boyunca bədbəxt edir. 
Bütün  həyatını  xalqının  maariflənməsinə,  tərəqqisinə,  elmə,  təhsilə,  əlifba 
islahatına həsr edən Mirzə Fətəlinin bu işə nə qədər diqqət, enerji sərf etdiyini, eyni 
zamanda  cəhalətlə  dolu  cəmiyyətə  qarşı  inadkar  və  fədakar  mübarizəsini  əyani 
göstərmək  üçün  dramaturq  A.Mədətov  maraqlı  priyom  işlətmişdir.  O,  səhnədəki 
aktyorlara  müraciət  edərək,  paylamaq  üçün  onlara  verdiyi  kitabların  taleyi  ilə 
maraqlanır.  Məlum  olur  ki, «bir  müsəlman kitaba  yaxın düşmür», bu  azmış kimi, 
M.Fətəlinin  -  kitab  müəllifinin  ünvanına  hədyanlr,  təhqirlər  yağdırılır.  Hələ  bu 
harasıdır?! Günlərin birində bir mollanın təhriki ilə kitabların bir qisminə od vurub 
yandırırlar, bir qismini də ermənilərə satıblar.  
Çox  ibrətamizdir  ki,  Mirzə  Fətəli  bu  zərbələrdən  sonra  sarsılmır,  sınmır,  
yolundan  əqidəsindən  dönmür,  sabaha  inamını  itirmir:  «  Camaatın  avamlığına 
baxma, mən səpdiyim toxum münbit torpağa səpilib. Mən millətimizin gələcəyinə 
və  xoşbəxt  günlərinə  xatircəməm….  Hər  bir  qaranlığın  axırı  işıqdır  və  mənim 
millətim  də  yəqinimdir  ki,  əbədi  zülmət  içində  deyil,  onun  da  bir  işıqlı  günləri 
var… ». 
Pyesin «Bir neçə söz» adlı epiloqunda müəllif A.Mədətovun da qeyd etdiyi 
kimi,  «əsər  tarixi  sənədlər  əsasında  qələmə  alınmışdır.»  M.F.  Axundzadənin 
çoxşaxəli  ədəbi,  ictimai-siyasi  fəaliyyəti xronoloji  ardıcıllıqla,  konkret  mənbələrə 
istinad edilərək təqdim olunur. Məsələn, pyesdə oxuyuruq: «İkinci aktyor. 1851-ci 
il  6  fevral,  «Qafqaz»  qəzeti  bu  yaxınlarda  Mirzə  Fətəli  Axundovun  iki 
komediyasını çap  edəcəyini xəbər verir»; «Üçüncü aktyor. Ştabs  kapitan  Mirzə 
Fətəli Axundovun yazılı məruzəsi. 04.05.1853-cü il Tiflis»; «Birinci aktyor 13 may 
«Qafqaz» qəzeti. «Bakıdan bizə yazırlar ki, keçən aprel ayının 17-də xeyriyyəçilik 
məqsədi  ilə  ikinci  teatr  tamaşası  vermişlər»;  «Beşinci  aktyor  Tiflis.  Qafqaz 
Canişinliyi  Baş  İdarəsi  naçalniki  dəftərxanası  284  nömrəli  təliqə  ilə  Qafqaz 
senzorundan  soruşmuşdur…».  Yeri  gəlmişkən  deyək  ki,  A.Mədətov    arxiv 
sənədlərinə,  məxəzlərə  istinad  etməklə,  bir  tərəfdən  oxucunu  tam  inandırır,  digər 
tərəfdənsə,  Mirzə  Fətəlinin  iş  üslubuna,  sənədlərlə  işləmək  səriştəsinə  sadiq 
qaldığını  nümayiş  etdirir.  «M.F.Axundovun  yeni  əlifba  layihələri  və  məktubları» 
adlı  məqaləsində  professor  Həmid  Məmmədzadə  yazır:  «Yazıçı  və  şairlərimizin 
çoxunun  arxivi  itib  batmışdır.  Bizə  gəlib  çatan  arxivlər  içində  M.F.  Axundovun 
bilavasitə özü  tərəfindən  yaranıb  nizama  salınmış  arxivi zənginliyi  və  yaşı  etibarı 
ilə  birinci  yeri  tutur…  Bu  fondda  mütəfəkkir  yazıçının,  demək  olar  ki,  bütün 
əsərlərinin  əlyazmasını,  onların  müxtəlif  variantlarını,  onlarca  məktublarının 

---