2. Auditoriya bilan aloqa o‘rnatish va saqlab turish.
Nutqni boshlash oldidan 15-20 sekund psixologik pauza zarur, aks holda
aloqa o‘m atish qiyin bo‘ladi.
Ko‘zlar orqali aloqa ham muhim rol o ‘ynaydi. Suhbat davomida vaqtning
65 foizdan kam boMmagan qismida ko‘z aloqasining ta’minlanishi ikki
tomonning o ‘zaro qiziqishini orttiradi, ko‘z aloqasi vaqtining 30 foizdan
kamligi ikki tomonning bir-biriga qiziqishi kamligini bildiradi. Auditoriyada
birorta shaxsga yoki guruhga qarab nutq so‘zlash maqsadga muvofiq.
Lekin butun e ’tibom i o ‘sha guruhga qaratish mumkin emas. Auditoriyani
bir nechta guruhlarga bo‘lib olib, ularning har biriga navbati bilan e’tibor
qaratib turish kerak.
Nutqni notiqlik tajribangiz kamligi yoki ushbu mavzuga ob’ektiv
sabablarga k o ‘ra yaxshi tayyorgarlik ko‘rolmaganingiz haqida axborot
berishdan boshlamang.
Nutqingiz juda yaxshi chiqsa ham sizga a’lo baho bermaydilar, nari
borsa: «Birinchi safar uchun yomon emas» deydilar.
60
Nutq salomlashishdan boshlangani m a’qul. Agar tinglovchilar bilan avval
ham uchrashgan boMsangiz, ularga o ‘z minnatdorchiligingizni bildiring va
ulami maqtashga harakat qiling.
Nutq so‘zlayotganingizda tabassumdan foydalaning. Ular turlidia
bo‘lishi mumkin, y a’ni - minnatdorchilik tabassumi, tushunish tabassumi,
xursandchilik tabassumi, m a’qullash tabassumi va h.k.
3.
Hech qachon o ‘zingizning auditoriyadan ustun ekanligingizni
ko‘rsatishga o ‘rinmang.
Bu harakatingizga qarama-qarshi qurol qilib, Sizning xato va
kamchiliklaringizni topishga harakat qiladilar.
Agar m a’ruza davomida sizga e ’tiroz bildirishsa, quyidagi y o ila r bilan
Ulaming ta ’sirini pasaytirishingiz mumkin:
• e ’tirozlarga e ’tibor bermang;
• unga qarama-qarshi savol bering;
• «e’tirozingiz uchun minnatdorman, men unga keyinroq albatta
qaytaman», deb uni keyinroqqa suring;
• e ’tirozni silliqlashtiring, y a’ni «Ayrim shaxslardan shunday e ’tiroz
bo‘lishini kutgan edim, lekin o ‘ylaymanki, qolganlar m a’ruzamni
oxirigacha eshitishni xohlaydilar»;
1 • «ha, lekin» taktikasini qo‘llang, ya’ni «umuman olganda siz haqsiz,
lekin ayrim ko‘rsatkichlarga e’tibor berishingizni so‘rayman»;
• agar birortasi «qaytaring», «qaerdan eshitgansiz» degan so‘zlarni ko‘p
marotaba aytib, Sizga e ’tiroz bildirsa, biroz sukut saqlab, so‘ngra:
«Fikrimni davom ettirsam maylimi?» deb undan ruxsat so‘rang.
Nutq ravon bo‘lishi kerak. Jumlalar ham qisqa bo‘lishi lozim. Nutqda
maqollar, aforizmlardan foydalanish auditoriyaning e ’tiborini saqlab
qolishingizga yordam beradi.
Lekin e’tibor susayishining ob’ektiv va sub’ektiv sabablari mavjud.
O b’ektiv sabablarga quyidagilar kiradi:
• tajribadan m a’ lumki, so‘zlash tezligi va uni idrok etish tezligi o ‘rtasida
nomutanosiblik mavjud, y a’ni kishi bir minutda 125 ta so‘z gapiradi,
lekin uning miyasi shu vaqt ichida 400 ta so‘zni qayta ishlay oladi.
Demak, har minutning 60 foizida miya bo‘sh qoladi va bu vakuumni
boshqa fikrlar egallaydi;
• kishi e ’tibori hajmining chegaralanganligi, ya’ni 4-5 ob’ekt;
• uchrashuv joyi;
• e ’tiborning tabiiy susayishi, y a’ni auditoriyaning birinchi e ’ti
bor krizisi 15-20 minutdan keyin yuz beradi, ikkinchisi esa 30-35
minutdan keyin.
Ritorika qoidalarini, asosan, uch bosqichga bo‘lish mumkin:
• ritorika ko‘nikmalariga dastlabki tayyorgarlik;
61
• so'zga chiqishga bevosita tayyorgarlik ko‘rish;
• so‘zga chiqayotgan vaqtda o ‘zini tuta bilish.
I bosqichda quyidagilami amalga oshirish mumkin:
• m a’lum xayoliy auditoriya oldida chiqib so‘zlashni mashq qilish;
• kasbiy faoliyatingizda ishlatiladigan alohida atama va tushunchalar
(dastlabki) izohini aniqlab olish;
• o ‘zingizning chiqishingiz aks etgan audio va video yozuvlarini tahlil
qilish va h.k.
II bosqich o ‘ta muhim hisoblanib, nutqning muvaffaqiyatli chiqishini
ta’minlaydi. K o‘pchilik hollarda vaqtning kamligi yoki o ‘ziga ortiqcha
ishonganlik oqibatida bu bosqichga e ’tibor berilmaydi. Auditoriyaning
tayyorgarlik darajasi, nutqqa ajratilgan vaqt va mavzuga qarab quyidagi
so‘zga chiqish strukturasini tavsiya qilish mumkin:
• kirish, mavzuning qisqacha mazmuni;
• ko‘rib chiqilayotgan muammoning qisqacha tarixi;
• muammoning rivojlanish tendensiyasi;
• muammoni hal qilishda erishilgan ijobiy va salbiy natijalar;
• muammoni hal etish bo‘yicha takliflar;
• xulosa.
Tayyorgarlik ko‘rish davomida sizning chiqishingiz o g‘zaki yoki
yozma shaklda ekanligi muhim ahamiyatga ega. O g‘zaki nutq bir qancha
ustunliklarga ega:
• so‘zlar ohangining turlicha ekanligi;
• nutqning alohida e’tiborga molik tomonlarini ajratib ko‘rsatish;
• dialogdan foydalanish va h.k.
III bosqich nutq davomida, avvaldan tayyorlab qo‘yilgan rejani amalga
oshirish, zarur b o‘lgan hollarda auditoriyaning xatti-harakatiga qarab
o ‘zgartirish kiritish, tayyorgarlik paytida belgilab qo‘yilgan iboralami
alohida ohang bilan talaffuz etish. Nutq jarayonida tinglovchilar e ’tiborini
chalg‘itadigan harakatlar qilmaslik zarur. Notiqning xatti-harakati, tabiiyki,
ko‘rib chiqilayotgan muammoga mos kelishi va auditoriyani qiziqtira
bilishi kerak. Auditoriya tarkibiga qarab qoilanilayotgan atamalarga izoh
berish yoki bermaslikni ajrata bilish zarur. Agar statistik m a’lumotlar yetarli
bo‘lsa, ularni sanab o ‘tish maqsadga muvofiq emas, chunki raqamlardan
ko‘p foydalanish auditoriyani zeriktirib qo‘yadi, sizga boMgan e ’tiborni
susaytiradi. Natijada muhim boMgan m a’lumotlar e ’tibordan chetda qoladi.
Yuqorida bayon etilganlarga yakun yasab, aytish mumkinki, notiqlik
san’atini yaxshi egallagandagina, rahbar-xodim o ‘z zimmasiga yuklangan
boshqarish vazifasini maqsadga muvofiq amalga oshirishi mumkin, bu esa,
o ‘z navbatida, tashkilotning samarali faoliyatini ta ’minlaydi.
Agar sizga nutq jarayonida xalaqit berishsa quyidagi iboralami qoMlash
joiz emas:
62
1. «Agar siz meni chalg‘itmoqchi bo‘lsangiz» (Sizni allaqachon chalg‘itib
bo‘lishdi).
2. «Sizning tanqidingiz nojoiz».
3. «Avval o ‘ylang, keyiifbaqiring».
4. «Xalaqit bermang».
Javobning namunali usuli:
1. Shunday javob berish kerakki, so‘rayotgan odamni noqulay ahvolga
qo‘yib, uni o ‘ylantirib, hayron qoldirish kerak.
2. Eshituvchilar savol yoki tanqidni baholashlari uchun ulami qaytarish
zarur.
3. Tanqid yoki uni aniqroq ifodalashni so‘rash lozim.
4. So‘rovchidan aniq m a’lumotlami so‘rash joiz.
5. Javob berayotganda «ha, lekin» iboralarini ishlatish kerak. Masalan,
sizning fikringizga qo‘shilaman, lekin... yoki Siz xaqsiz, lekin shu bilan
birga...
6. «Bunday savolni men ham ko ‘zda tutgandim, lekin men davom
ettirsam yaxshi bo‘lur edi» kabi so‘zlar bilan chalg‘ituvchi (provokasion)
savollarni neytrallashtirish lozim.
7. «Chalg‘imaylik. Biz uchun hozir asosiy masala...» kabi dialektik
usullami qo‘llash kerak.
8. So‘roqqa tutuvchiga keyingi nutqqacha sabr qilib turishini uqtirish
lozim.
Xalaqit beruvchidan «bu holatda uning o ‘zi qanday ish tutgan bo‘ lur edi»
deb so‘rash kerak. Eng yaxshisi:
• muloyimlik chegarasidan o ‘tmaslik;
• butun auditoriyaga ahamiyat berish;
• «savol uchun tashakkur» jum lasini ishlatish;
• munozaraga vaqt ketkazmaslik kerak.
Dostları ilə paylaş: |