Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
14
İlk eksperimentlər sübut etdi ki, maddədə elektron toplamaq bir cisimdən digərinə ötürmək
mümkündür, deməli, o maddədir. Alman alimi H.Hepinus zərrəciklərin qarşılıqlı təsirini qravitasiya
qarşılıqlı təsiri kimi məsafənin tərs münənasib olması ideyasını irəli sürdü. Bu ideyanı Fransız alimi
Ş.Kulon eksperiment olaraq burulma tərəzisi ilə təsdiq etdi.
Maddənin elektron nəzəriyyəsinin inkişafına təsir edən mühüm eksperiment faktlardan biri də
Holl effektidir. Amerika alimi E.Holl təcrübi olaraq müəyyən etdi ki, cərəyanlı naqili maqnit sahəsində
hərəkət etdirdikdə bu naqildə cərəyyan axma istiqamətinə və maqnit sahəsinin induksiya vektoruna
perpendikulyar olan elektrik hərəkət qüvvəsi yaranır. Bu effekt naqildəki elektrik cərəyanının təbiətini
öyrənməyə yeni imkan verdi.
XIX əsrin sonlarında C.Maksvelin elektromaqnit sahə nəzəriyyəsi intensiv inkişaf etməyə başladı.
İngilis alimi Tomson ilk dəfə elektromaqnit sahə nəzəriyyəsinə maddənin atom quruluşu ilə
əlaqələndirməyə çalışdı. 1896-cı ildə C.Tomson və onun tələbəsi E.Rezerford apardığı təcrübələr
nəticəsində müəyyənləşdirdi ki, qaz boşalması elektrik yükünə malik zərrəciklər yaradır. 1900-cu ildə
Amerika alimi R.Milligen elektron yükünü ölçmək üçün dama üsulu təklif edir. 1913-cü ildə
L.Mandelştan və N.Papaleksi təcillə hərəkət edən naqillərdə elektrik cərəyanını müəyyənləşdirirlər. 1916-
cı ildə Tolmen və B.Stüartın təcrübələri ilə elektronların ətalətli hərəkəti təsdiq edildi.
Beləliklə, bu təcrübələr elektrik cərəyanının yüklü elektronların hərəkətinin nəticəsində yaranma
təsəvvürlərini təsdiq etdi.
Başqa nəzəriyyələr kimi maddənin klassik elektron nəzəriyyəsi də maddi obyektin müəyyən
modelinə (elektron, ion) söykənmişdir. Bu model real zərrəciklə üst-üstə düşmür, lakin
onun bəzi mühüm
xassələrini özündə əks etdirir. ―Elektron‖ anlayışının formalaşdırılmasının metodiki əsaslarını nəzərdən
keçirək. Elektron materiyanın quruluşunun vahididir. O, materiyanın növlərindən biri olub, bütün
proseslərdəki diskret qarşılıqlı təsirlərdə iştirak edir. Elektronun əsas xassələri aşağıdakılardır.
- elektron öz fərdliyini saxlamaqla, uyğun
tryektoriya üzrə hərəkət edir;
-
elektron müxtəlif zaman anlarında müəyyən
vəziyyətdə sürətə malikdir;
-
elektronun vəziyyəti makroskopik cisimlər üçün müəyyənləşdirilmiş
qanunlara əsasən təyin edilir;
-
elektronun sərbəstlik dərəcəsinə görə paylanması Maksvell-Bolsman statistikasına tabedir;
-
böyük enerjilərə qədər sürətləndirilmiş elektronlar elementar zərrəciklərin təbiətini tədqiq edilmə
vasitəsidir.
Beləliklə, maddənin klassik elektron nəzəriyyəsinə əsasən keçiricilik mühitinə istinadən izah edilir.
Metallarda bu cür yüklü zərrəciklər elektronlardır. Elektrolitlərdə - müsbət və mənfi ionlar ; qazlarda –
ionlar və elektronlar yarımkeçiricilərdə isə elektronlar və deşiklərdir.
Maddənin elektron nəzəriyyəsinin anlayış və fiziki kəmiyyətlərindən olan elektrik cərəyanını
xarakterizə etmək üçün aşagıdakı kəmiyyətlərdən istifadə olunub. Cərəyyan şiddəti, cərəyyanın sıxlığı
vektoru və müqaviməti.
Müqavimət-kristallarda defektlər, ionların istilik hərəkəti və elektronların ionlarla toqquşması
nəticəsində yaranır. Bu səbəblərdən elektronun sürəti sonludur.
Metodiki baxımdan ən əvvəl metallarda elektrik keçiriciliyinin Drude Lorens teoreminə əsasən
öyrənilməsi daha məqsədyönlüdür. Teoremin aparıcı ideyası odur ki, metallarda elektrik cərəyanı yalnız
elektronlar hesabına axır. Burada Holl effekti termo və foto elektron emissiyası, dəyişən cərəyyan
dövrələrində baş verən hadisələr və maddənin klassik elektron nəzəriyyəsinə əsasən izah edilməsi
məqsədəuyğundur.
2
1
Te
Gd
TlJn
x
x
BƏRK MƏHLULLARIN
ELEKTROFĠZĠKĠ XASSƏLƏRĠ
Hüseynova A.Ə.
Sumqayıt Dövlət Universiteti
Tədqiq olunan mürəkkəb tərkibli birləşmələrin sintezi, monokristallarının yetişdirilmə
texnologiyalarının təkmilləşdirilməsi, onların fiziki xassələrinin tədqiqi və alınmış materialların mümkün
tətbiq sahələrinin müəyyənləşdirilməsi bərk cisim fizikası və elektronikası üçün mühüm praktik
əhəmiyyət kəsb edir.