Adam Smit-əlifba
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İctimai işlər
- Gənclərin təhsili
- Verginin tətbiq olunma prinsipləri
www.azadliqciragi.org 28
İctimai işlər
Firavanlıq biznesin və biznes də yollar, körpülər və limanlar kimi infrastrukturun olmasını tələb edir. Bunlardan bəziləri, Smit düĢünür, öz xərcini ödəyə bilməz və vergi fondu hesabına tikilməsi tələb olunur. Amma xərclərin ən azı bir hissəsi, bütünlükdə əhalidən gələn vergilərdənsə, o infrastrukturdan istifadə edənlərin rüsumlarından ödənə bilərdi. Eyni zamanda, əsas mənfəət yerli xarakter daĢıyır və xərc rüsumlardan ödənə bilməz, ən yaxĢısı yerli vergidir. Məsələn, London vergi ödəyiciləri asfalt döĢəmənin salınmasını və küçə iĢıqlarının qoyulması xərcini ödəməlidirlər. Smit həmçinin “barbar” ölkələrlə ticarət baĢlamaq üçün, adamları həvəsləndirmək məqsədilə ictimai güzəĢtlərə ehtiyac olduğunu görür. Amma bu kömək ümumi vergi ödəyicilərinin subsidiyalarındansa, müvəqqəti yerli monopoliyalar (patentlər və ya müəllif hüquqları kimi) formasında edilməlidir. “Xalqların sərvəti” bu məqsədə yaxınlaĢdığı vaxtdan, hökümət üçün əhalinin “kapitalının istiqa- mətləndirilməsi” üzrə uzadılmıĢ məhkəmə hökmünə çevrilib, bu dövlət xərc təklifləri ən yaxĢı imkan kimi görünür. Biznes əlbəttə ki, infrastruktur tələb edir, ancaq ona görə ki, onun ədalət normalarına ehtiyacı var. Aydın deyil, bununla belə, niyə yollar, körpülər və limanlar kommersiya əsasında inĢa olunmamalı və bu xərc bütünlükdə onları istifadə edənlərin xərcləri hesabına ödənilməməlidir. Hətta asfalt döĢəmə və küçə fənərləri də yerli bizneslər hesabına quraĢdırıla və maliyyələĢdirilə bilərdi ki, nəticədə ticarət qazanmıĢ olardı. Və əgər yeni ticarət marĢrutları açmağa dəyərsə, onda hökumətin cəlb olunmasına nə ehtiyac var? Bəlkə də, biz ona əsaslanaraq ki, bu gün yeni ticarət müəssisələrini maliyyələĢdirmək və mühüm infrastruktur yaratmaq üçün bahalı maliyyə vasitələrimiz var, Smitə bəraət qazandıra bilərik. Bizim yollar, körpülər və baĢqa vasitələrdən istifadə edənlərdən ödəniĢ toplamaq üçün də ən yaxĢı texnologi- yalarımız var. Amma 18-ci əsrdə dövlət maliyyələĢməsi və təĢəbbüsü hər kəsin mühüm olduğuna razılaĢdığı müəyyən məsələləri həll etməyin yeganə yolu hesab olunurdu. Gənclərin təhsili
Smit ibtidai təhsilin inkiĢafını infrastruktura yaxın sayır – kommersiyanın çiçəklənməsinə imkan yaratmaq yolu ilə nəsə tələb olunur. Amma yenə burada, onun analiz və “reseptləri” onun ümumi analizləri ilə ziddiyyətli görünür. Onun baĢlanğıc nöqtəsi odur ki, təhsilin bütün faydaları üçün əmək bölgüsünün arzuolunmaz nəticələri ola bilər. Diqqətin gündəlik olaraq təkrar tapĢırıqlar üzərinə yönəldilməsi, labüd olaraq insanların fikir və maraqlarını çərçivəyə salır: “Bütün həyatı bir neçə sadə-bəlkə də, hər zaman eyni və ya çox bənzər əməliyyatı icra etməklə keçmiĢ insanın, öz düĢüncəsini toplamağa və ya heç zaman çətinliklər baĢ vermədiyinə görə, onları aradan qaldırmaq üçün yollar axtarmasına və ya öz düĢündüyünü-ixtirasını tətbiq etməsinə səbəb də yoxdur.” Marks sonra bunu “təcridetmə” adlandırır və Smit təkid edir ki, təhsil dəyiĢiklik tələb edir. Təhsil daha çox əziyyət çəkən yoxsul əməkçiyə (daha stimullaĢdırıcı sahədə çalıĢan istehsalçılar və ticarətçilərə) yönəldilməlidir. Və Smit deyir ki, biznesi asanlaĢdırmaq üçün insanların “oxumağa, yazmağa və hesablamağa” ehtiyacı var. Bununla yanaĢı həndəsə və texniki elmlər də faydalıdır. “Dövlət” məktəblər yaratmaqla bu təhsilə yardım edir. Yerli hökumət tərəfindən maliyyələĢdirilən belə məktəblərin birinə də Smit Krikaldidə getmiĢdi. Ancaq dövlət məktəb binalarını maliyyələĢdirməli olduğuna görə, bütün müəllimlərin maaĢlarını ödəməməlidir. Əgər müəllimlər tələbələrin təhsil haqqına arxalanırlarsa, onların fəaliyyəti daha da yüksələcək. Smit Oksfordda oxuduğu dövrü əsəbiliklə xatırlayır: “Məktəblərin və kolleclərin yardım fondu müəllimlərin ehtiyaclarını az və ya çox səviyyədə ödəmək üçün əhəmiyyətli dərəcədə azalmıĢdı. Onların təminatı tamamilə müstəqil uğurlarında və onların xüsusi ixtisaslarının nüfuzundadır.” www.azadliqciragi.org 29
O, dövlətin bu ibtidai təhsilə dəqiq olaraq nə qədər vəsait ödəməsi məsələsində tərəddüd göstərir. Bütün təhsil xərcini tələbələrin özləri ödədikləri rəqs və qılıncoynatma bacarıqları üzrə ixtisaslaĢmıĢ özəl məktəblərə yüksək rəğbətini ifadə edir. Amma Smitin diqqətliliyi dövlət müəssisələri haqqında xəbərdarlıqdır, müasir oxucu soruĢa bilər, yoxsul tələbələrin məktəblərindənsə, onların özlərinə yardım etmək daha yaxĢı deyilmi?
Smit yeniyetmələrə və dini təhsilə yardım göstərilməsində də dövlətin rolu olduğunu düĢünür. Kilsə torpaqları kilsə xidmətçilərinə maaĢ ödəyəndə, onlar ləng inkiĢaf edir, ancaq Ģəhərlərin böyüməsinin cazibədarlığı o deməkdir ki, dini və əxlaqi təhsil heç zaman çox önəmli olmayıb. Beləliklə, o yenə də spesifik olmayaraq, sənətlərin, fəlsəfənin, elmi biliklərin dəstəklənməsində dövlətin heç olmasa müəyyən rolunun olmasını müdafiə edir.
Və o, mübahisə edir ki, hökumət cəsa- rətsizliyin “mənəvi Ģikəstliyi” ilə mübarizə aparmağa “ciddi diqqət” verməli, “cüzam və ya baĢqa bezdirici və mənfur xəstəliklərin” yayılmasının qarĢısını almalıdır.
Sonuncu məsələ vergidən kənar ödənməli “soverenin Ģöhrətinin” qorunub saxlanmasıdır ki, o, monarxiya və cinayət hüququnun xərclərini əhatə edir. Amma əsasən mülki məhkəmələr, mübahisələrə cəlb olunan səbəbkarlar – prosesdən əsaslı qazanc götürən Ģəxslər tərəfindən maliyyələĢdirilməlidir – deyə o fikrini davam etdirir.
Qəbul olunub ki, az da olsa, müəyyən vergi tətbiq olunması vacibdir. Smit onu ən yaxĢı yolla necə toplamaq məsələsinə baxır. Burada onun daha məlumatlı və möhkəm əsasa malik olduğu görünür. O, tam əmindir: “BaĢqa belə bir sənət yoxdur ki, hökumət onu adamların ciblərinin pulunu boĢaltmaq qədər tez öyrənsin.” O zaman açıq-aydın, müəyyən məhdudiyyət tələb olunur və Smit vergiqoymanın dörd məhĢur prinsipini irəli sürür. Birincisi, adamlar dövlətin müdafiə təhlükəsizliyi çərçivəsində faydalandıqları gəlirlərə müəyyən hissə yardım etməlidirlər. Ġkincisi, vergilərin miqdarı vergi məmurlarının sərbəst qərarlarından asılı olmaqdansa, dəqiq və dəyiĢməz olması məqsədə- uyğundur. Üçüncüsü, vergi ödəniĢ üçün uyğun olmalıdır. Dördüncüsü, vergilərin təsirli tərəfləri az olmalıdır: onlar toplanmaq üçün az olmalıdır; müəssisə və sənayeyə mane olmamalıdır; elə ağır olmamalıdır ki, hiyləgərliyə (məsələn, qaçaqmalçılıq kimi), imkan yaratsın; və o, “vergi toplayanların vaxtaĢırı səfərlərini və eybəcər yoxlamalarını” tələb etməməlidir. “Vergi tətbiq olunması elə bir Ģeydir ki, hökumətlər onunla hüquq əldə edir” – Smit deyir. ġirkət- lər üzərində vergi qoymaq ağılsızlıqdır, məsələn, onun böyük açıqgözlüklə müĢahidə etdiyi kimi bi- zim gəlirin asılı olduğu kapital yüksək dərəcədə çevikdir: “Kapital sahibi əslində dünyanın vətəndaĢıdır və önəmli deyil ki, o, ayrıca bir ölkəyə bağlı olsun. Müəyyən olunmuĢ ağır vergi cəriməsinin məĢəqqətli sıxıntısına məruz qaldığı halda, onun ölkəni tərk etməsi uyğun olardı. O, kapitalını hansısa baĢqa bir ölkəyə aparardı ki, orada ya öz biznesiylə məĢğul olar, ya da öz azad həyatını yaĢayardı.” Amma Smitin buradakı planlarında da sistemsizliklər var. O, istehlak üzərində verginin əleyhinə çıxır, ancaq əyləncə sahələri üzrə vergiləri dəstəkləyir (bura elə Ģeylər daxildir ki, biz onu gündəlik tələbatımızdan artıq düĢünürük, ev quĢları kimi). O deyir ki, adamlar öz gəlirlərinə uyğun nisbətdə vergi ödəməlidirlər, ancaq istəyir ki, zəngin “o nisbətdən nəsə artıq” ödəsin.
Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|