Adam Smit-əlifba
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Özünütənqid və vicdan
- Əxlaq qaydaları
- Sərvətə münasibət
- Özünü təkmilləşdirmə
www.azadliqciragi.org 35
Özünütənqid və vicdan
Smit deyir ki, əslində, təbiət bizə cəzanın qarĢısını almaq üçün üçün daha nəsə verib ki, bu da özünütənqiddir. Biz yalnız baĢqa adamların hərəkətlərinin deyil, özümüzü vəkil və məhkəmə arasında ayırmaqla, öz hərəkətlərimizin də bitərəf seyirciləriyik. Və bu daxili məhkəmə daha çox baĢqalarının açıq tərifindən asılıdır. Biz də tərifə layiq olmaq istəyirik və nə vaxt hiss edirik ki, baĢqa adamların bizim haqqımızda fikirləri səmimidir, yalnız o zaman məmnun qalırıq. “Bu vicdan qığılcımının”, - o, fikrinə davam edir, “güclü sosial funksiyası var.” O, bizi öz taleyimizin əsiri olmaqdan və baĢqalarının taleyindən çox uzaq məsafədə dayanmaqdan qoruyur. Bir məĢhur misalda o bildirir ki, böyük bir zəlzələ bütün Çini məhv etsəydi, Avropada yaĢayan bir Ģəxs müəyyən qədər kədərlənərdi Ancaq bu bəzi Ģəxslərin uğursuzluğu ilə müqayisədə bir Ģey olmazdı: “Əgər o, gündüz kiçik barmağını itirsəydi, gecəni yata bilməzdi. Amma bunlar baĢ vermədiyi hal- da, o, yüz milyonlarla insanın məhv olmasına baxmayaraq, daha dərin rahatlıq içində xoruldayacaq və o nəhəng çoxsaylı obyektlərin dağıdılması ona maraqsız görünəcək, nəinki onun əhəmiyyətsiz Ģəxsi uğursuzluğu.” Buna baxmayaraq, əslində, bütün fərdlər eyni dərəcədə önəmlidir. Vicdan bunu bizə xatırladan təbiətin yoludur. Kiçik bir barmağımızı qorumaq üçün yüz milyonlarla insanın həyatını qurban etmək olardımı? Əlbəttə, yox! Bizim vicdanımız heç zaman buna yol verməzdi. Vicdan bizə perspektiv verir. O, bizim özümüzə qapılmamızı yoxlayır və bizi yalnız öz Ģəxsi mənafeyimiz naminə baĢqalarına ziyan vurmaqdan çəkindirir. Bu, bizə öz əsas nəfsimiz üzərində hakim olmaq iradəsi verir.
Bizim təbii instinktdən qaynaqlanan bu proses, qaydaları yaradır və davam etdirir. Biz adamların pis davranıĢını görən zaman daxili mühakiməmiz qətiyyət verir ki, eyni Ģeyi etməyək: nə zaman ki, baĢqaları yaxĢı davranıĢ göstərir, biz onlardan nümunə götürməyə can atırıq. Bunu da Smit deyir. Sonsuz sayda fəaliyyətlərlə bağlı belə mühakimələrin yürüdülməsi prosesində biz tədricən davranıĢ qaydalarını yaradırıq. Bu, o deməkdir ki, biz daha hər yeni Ģəraiti təzədən fikirləĢməli deyilik: indi bizə bələdçilik edən əxlaqi standartlarımız var. Onlar “borc hissini” doğurur ki, o da bizə, həmin anda necə duyğulana biləcəyimizdən asılı olmayaraq, ədalət prinsiplərinə, vicdan və ədəb-ərkana sadiq qalmağımıza kömək edir. Bu daimilik ictimai qayda-qanun üçün faydalıdır. Vicdanımızı izləməklə, biz ən sonda inamla, amma düĢünməyərəkdən bəĢəriyyətin xoĢbəxtliyinə yardım edirik. Ġnsan qanunları cəza və mükafatları ilə birlikdə eyni nəticələrə hesablanır. Amma onlar heç zaman təbiətən yaradılan vicdan və əxlaq qaydaları kimi sistemli, birbaĢa və ya effektiv ola bilməzlər. Smit qəbul edir ki, əxlaq qaydaları zaman və məkana görə dəyiĢkən olmalıdır. Fərqli mədəniyyətlərin gözəlliyə dair fərqli ideyaları var, onların nəyi daha yaxĢı bildiklərindən asılı olaraq, “gözəllik qaydaları” haqqında da fərqli ideyaları var. Məsələn, müxtəlif nikah ənənələrinə, seksual rəftar normaları və qonaqpərvərliyə və ya ədəb-ərkana dair fərqli standartlar mövcuddur. O vurğulayır ki, dəb və ənənənin belə müxtəliflikləri qaçılmaz sonluqdur. Təbiətin fundamental prinsipləri davamlı getməsə, cəmiyyət öz yaĢamını davam etdirə bilməz.
Bizim əxlaqi mühakiməmizə təsir göstərə bilən və bunu heç də hər Ģeydə yaxĢılığa doğru etməyən baĢqa amil sərvətdir. Smitin bu mövzu haqqındakı geniĢ düĢüncələri onu maddi ehtiyacın tərəfdarı kimi təsəvvür edən sadədil tənqidçilərə (Karl Marksın davamçıları) Ģok kimi gəlməlidir.
www.azadliqciragi.org 36
O təkidlə bildirir ki, pul ilə ödənən maddi ehtiyaclar doğrudan da tamamilə əhəmiyyətsizdir. QəĢəng zərif bir palto havadan qorunmaq üçün kobud bir paltodan davamlı deyil. Və ya zəngin adam hər hansı baĢqa birindən artıq yeyə bilməz və kiçik bir daxmada əməkçi, bəlkə də, böyük bir yerdə padĢahdan daha rahat yatır. Sərvət bizi qorxudan, kədər və ölümdən xilas edə bilməz. Biz hələ də inanırıq ki, xoĢbəxtliyi pulla almaq olar və zənginlər və məĢhurlar hökmən xoĢbəxtdirlər. Əslində, biz onların yaxĢı taleyinin həyəcanını hiss etməklə məmnunluq duyuruq və onların yaĢamları və məĢğuliyyətləri bizim marağımızı özünə əsir edir. Ġctimaiyyətin diqqət mərkəzində olmaq, əlbəttə, çox məmnunedicidir. Belə ki, zəngin üçün sərvət mənbəyi onun əldə edə biləcəyi əhəmiyyətsiz rahatlıqlar deyil, onun yaratdığı yaltaqlıqdır .
Lakin bu, əbəsdir, ona görə ki, xalqın mənafeyi daha çox sərvətə sahiblikdən və ya statusdan asılıdır, nəinki, o sərvətə sahiblik edənlərin məziyyətindən. Hətta insanlar heç nə qazanmasa belə, varlının “nöqsan və səfehliyini” seyr etməyi üstün sayır və onlara layiq olduğundan da artıq yaltaqlanır. Nəticədə, onlar öz sərvət və statusları ilə o fikirə gəlirlər ki, həqiqətən bütün bu saxta tərifə layiqdirlər, hətta onlar əslində bunların heç birinə layiq olmayanda belə.
Hər halda, sərvətə canatma baĢqa mənfəətlər gətirir. Adamlar zənginlərin böyük malikanələrini və ya gözəl faytonlarını görən zaman, rahat və yüngül olduğunu düĢündükləri bu həyata paxıllıq edirlər. Paradoksal olaraq, Smit deyir ki, onlar da eyni həyata nail olmaq üçün özlərini narahat və ağır iĢlərdə oda-közə vururlar. Beləliklə, sərvətin güman edilən ləzzətləri, əslində yanlıĢ olmasına baxmayaraq, bizi fiziki cəhətdən böyük güc toplamağa təhrik edir və intellektual və bədii bacarıqlarımızda da nəhəng təkmilləĢmələrə doğru aparır: “Bu, bir səhradır ki, qızılgüllər açır və bəĢər fəaliyyətini davamlı inkiĢafda saxlayır. Bu odur ki, insanlığı əvvəlcə torpağı becərməyə, evlər tikməyə, Ģəhərlər və dövlətlər qurmağa, bütün elmləri və sənətləri kəĢf etməyə və təkmilləĢdirməyə təhrik etdi. Hansı ki, bu sənətlər insan həyatını zərifləĢdirir və bəzəyir; hansı ki, onlar bütövlükdə dünyanın tam simasını dəyiĢdi, təbiətin kələ-kötür meĢələrini yararlı və məhsuldar tarlalara çevirdi, yolsuz-izsiz və faydasız okeanları yeni təminat mənbəyinə və yer üzünün müxtəlif millətləri üçün yüksək əlaqə yoluna çevirdi.” Bununla belə, zəngin yoxsuldan az istehlak edir. Onlar yalnız daha çox qiymətli, yararlı və ya nəfis olan Ģeyləri yığır. Və bütün bunlara tələbatı olanlara və ya onların bütün zərif bəzək- düzəklərini hazırlayan sənaye sahiblərinə iĢ verərək, sərvətin bütün cəmiyyətə yayılmasına nail olur. Həqiqətən də, onlar “görünməz əl tərəfindən həyati ehtiyacların paylanmasına yaxın olanı edirlər ki, onu etməklə, yer üzü öz sakinləri arasında bərabər hissələrə bölünmüĢ olardı”.
Əxlaqın təbiətini və mənĢəyini tutuĢdurmaqla, Smit “Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi”ni həqiqi mükəmməl insan xarakterini müəyyənləĢdirərək, tamamlayır. Belə insan, o deyir, sayıqlıq, ədalət və xeyirxahlıq keyfiyyətlərinin təcəssümü olardı. Dördüncüsü, təmkin də əhəmiyyətlidir, o həmiĢə yaxĢılığa aparan qüvvə olmasa belə.
cəmiyyət üçün də önəmlidir. Həmin özəllik xüsusi olaraq cəzbedici olmasa da, hörmətəlayiqdir. Ədalət bizim baĢqalarına vura biləcəyimiz zərəri məhdudlaĢdırmağa yönəlib. Bu ictimai həyatın davamlı inkiĢafı üçün əhəmiyyətlidir. Xeyirxahlıq bizi baĢqalarının xoĢbəxtliyinə yardım göstərməyə cəlb etməklə, ictimai həyatı inkiĢaf etdirir. Bu hər kəsdən tələb oluna bilməsə də, həmiĢə qiymətləndirilməlidir. Və təmkin bizim çılğınlığımızı yüngülləĢdirir. (Qorxu bizim qəzəbimizin qarĢısını ala bilər, amma biz təhlükəsiz olan kimi, eyni qəzəb yenidən peyda olur. Amma nə zaman biz baĢqalarına münasibətdə qəzəbimizi təmkin vasitəsilə yüngülləĢdiririk, bu, gerçək bir azalmadır.) Bizim daha çox özümüz, sonra ailəmiz, daha sonra dostlarımız və kənar adamlar haqqında maraqlanmağımız kimi təbii meylimiz var. Biz öz ölkəmizə baĢqalarından daha artıq qayğı ilə Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|