Adam Smit-əlifba

www.azadliqciragi.org 

43 

Nəticə 

 

Smitin  geniĢ  yayılmamıĢ  yazıları  sadəcə,  onların  əhatə  etdiyi  dərin  elmilik  dərəcəsinə  görə 

müasir  oxucuya  çətinlik  yarada  bilər.  Həm  də,  Smit  müxtəlif  tarixi  kosmologiya  modelləri 

haqqında idrak dilində və dərin elmi biliklə danıĢır. Bundan baĢqa, o, müxtəlif klassik alimlərin 

dildən  necə  istifadə  etdiyini  göstərmək  üçün  onlardan  sitatlar  gətirir  və  çoxsaylı  yaxın  və  uzaq 

ölkələrin qanuni istitutlarının müqayisəsini aparır. 

Ancaq  Smitin  çoxlu  akademik  sahələrdə  nümayiĢ  etdirdiyi  ustalıq,  həm  də  onu  təbiətcə  bir 

tələbə  kimi  göstərir.  O,  bu  qanunları,  hökumətləri,  dili  və  hətta  elmi  “müəyyən  olduğu”  kimi 

verməyib.  Bütün  bunlar  həqiqətən  insan  düĢüncəsinin  məhsuludur.  Hələ  onlar  mürəkkəb 

sistemlərdir  və  elə  gərəkli  deyil  ki,  biz  onu  Ģüurlu  olaraq  layihələĢdirək.  Bu  görünməz  əl  ilə 

fərziyyə  irəli  sürən  alimi  o,  heyran  qoyur  ki,  bizim  fərdi  hərəkətlərimiz  onların  ictimai 

institutlarının fəaliyyətini qurmağa necə təhrik edir. 

---

www.azadliqciragi.org 

44 

“GÖRÜNMƏZ ƏL” RİCƏTİ 

 

Adam Smit öz “görünməz əl” ideyasına görə məĢhurdur. Bir çox insanlar bunu o mənada götürür 

ki,  bizim  Ģəxsi  maraqlarımıza  xidmət  edən  əməllərimiz,  necə  olsa  da,  ümumilikdə  ictimai  fayda 

gətirir.  Bizim  çətin  sövdələĢməmiz,  məsələn,  bazar  sistemini  yaradır  ki,  resursları  böyük 

səmərəliliklə bölüĢdürə bilsin. 

Həqiqətən,  “Yupiterin  görünməz  əli”  xatırlatmasını  “Astronomiya  tarixi”ndən  baĢqa,  Smit 

yalnız iki dəfə ümumi düĢünülmüĢ mənada deyil, “ümumi məhsul” bölməsində iĢlədir. 

 

Zəngin yoxsul üçün iş yaradır 

 

“Əxlaqi  düĢüncələr  nəzəriyyəsi”ndə,  Smit  bildirir  ki,  “Ġlahi  qüvvə”nin  əli  iqtisadi  qazancları 

bərabərləĢdirir. Zəngin kasıbdan çox yeyə bilməz. Yalnız onların torpağında baĢqaları ilə mübadilə 

etmək  üçün  istehsal  olunmuĢ  daha  çox  ərzaqları  var  ki,  onu  zənginlərin  tələbatı  olan  cah-cəlal, 

oyun-oyuncaq  və  bəzək-düzək  üçün  təchiz  edirlər.  Yalnız  özlərini  düĢünərək,  zənginlər  minlərlə 

insanı iĢlə təmin edirlər: 

“Zəngin  bu  məhsul  yığını  içindən  yalnız  daha  çox  qiymətli  və  gərəkli  olanını  seçir.  Onlar 

yoxsuldan az istehlak edir və onların təbiətən xudpəsənd və tamahkar olmasının əksinə, onlar öz 

sahib  olduqlarının  məhsullarını  yoxsulla  bölürlər  –  hətta  baxmayaraq  ki,  onlar  yalnız  öz 

mənfəətlərini  düĢünürlər,  onlar  üçün  iĢləyən  minlərlə  əməkçinin  zəhmətindən  əldə  etdikləri 

məhsulu  mənasız  və  acgöz  arzularının  hədiyyəsi  olaraq  yeganə  məqsəd  kimi  görürlər.  Onlar 

“görünməz  əl”  tərəfindən  həyati  ehtiyacların  paylanmasına  yaxın  olanı  edirlər,  hansı  ki,  onu 

etməklə,  yer  üzü  onun  sakinləri  arasında  bərabər  hissələrə  bölünmüĢ  olardı  və  beləliklə,  onlar 

bunu  düĢünməyərəkdən,  bilməyərəkdən,  cəmiyyətin  marağının  xeyrinə  və  rəngarəngliyinin 

artmasına gətirirlər ”. 

     

Yerli və xarici sənaye 

 

“Görünməz  əl”  ifadəsi  “Xalqların  sərvəti”ndə  yalnız  xarici  ticarət  üzərində  yerli  sənaye 

sahələrinin  üstünlüyünə  yardım  edən  rəsmi  monopoliyalar  haqqında  bölmədə  xatırladılır.  Smit 

qeyd  edir  ki,  bu,  insanları  yerli  sənaye  sahələrinə  daha  çox  kapital  yatırmağa  vadar  edir  və 

arxasınca bu nöqtəyə gəlir: 

“Hər bir fərd imkan olduğu qədər öz kapitalını daha çox yerli sənayenin dəstəklənməsi üçün 

sərf etməyə can atır. Beləliklə, o sənayeni istiqamətləndirmək üçün, ola bilsin ki, daha çox dəyər 

istehsal edəcəklər. Hər bir fərd cəmiyyətin illik gəlirini vermək üçün bacardığı qədər əhəmiyyətli 

dərəcədə  daha  çox  iĢləyir.  Həqiqətən  də,  o  ümumi  olaraq,  nə  ictimai  marağı  təĢviq  etməyi 

düĢünür,  nə  də  ona  nə  dərəcədə  yardım  etdiyini  bilir.  O,  xarici  sənayeyə  yerli  dəstək  verməyi 

üstün tutmaqla, yalnız öz təhlükəsizliyini düĢünür. O, istehsalı bu yolla istiqamətləndirməklə, ola 

bilsin, daha çox qazanc  istehsal edəcək,  amma təkcə öz qazancını düĢünür;  bu  halda,  baĢqa  bir 

çox hallarda olduğu kimi, proses “görünməz əl” tərəfindən onun məqsədinin bir hissəsi olmadan 

sona çatdırılır.” 

Bu iki bölmə tənqidlərə yol açır ki, Adam Smitin “görünməz əl” konsepsiyası onun məhĢur 

məramından  uzaqdır.  Birində,  Ģəxsi  marağın  müsbət  xoĢbəxt  sonluğu  “Ġlahi  qüvvə”yə  Ģamil 

olunur. Digərində,  bu ixrac ticarətinin müzakirəsində köməkçi bir rol  oynayır. 

 

 

İnsan fəaliyyətinin düşünülməmiş nəticələri 

 

Həqiqətən,  tənqidçilər  çox  məhdud  Ģəkildə  oxuyurlar.  “Görünməz  əl”  ideyası,  ümumi 

anlaĢıldığı  kimi,  Smitin  əsərinin  nüfuz  dairəsini  geniĢləndirir  və  əgər  o  iki  spesifik  istinad  heç 

---

www.azadliqciragi.org 

45 

zaman  mövcud  olmasa  belə,  bu  baĢ  verəcəkdi.  Bu  ifadə  Smitin  o  ideyasının  çox  uyğun 

stenoqrafiyasıdır  ki,  insan  fəaliyyətlərinin  düĢünülməmiĢ  nəticələri  var.  O,  ədalət  prinsiplərindən 

bir  neçə  əsaslı  qayda  yaratmıĢdır  ki,  fərdlərin  düĢünülməmiĢ  özünəxidmət  fəaliyyətləri  yaxĢı 

fəaliyyət göstərən və faydalı ictimai qayda-qanun yarada bilər.   

Mən yun palto alan zaman (Smitin çəkdiyi misal),  bunu öz mənafeyim üçün edirəm. Mağaza 

sahibinin  və hətta bəlkə  mənim  heç zaman görüĢməyəcəyim toxucular,  çobanlar, dərzilər, birka 

vuranlar, boyaqçılar, tikiĢçilər, dəzgahqayıranlar, daĢıyanlar və yerdə qalan hamısının mənafeyi 

məni az düĢündürür. Nə də palto hazırlayanlardan hər hansı biri  məni məmnun etmək üçün bunu 

düĢünür.  Onların  fikirləri  güman  ki,  daha  çox  ailələrini  yedirtmək  üçün  pul  qazanmaq 

haqqındadır.  

Hər  halda,  mənim  bazarlığım  onlara  mənfəət  gətirir,  çünki  mənim  xərclədiyimin  müəyyən 

kiçik  bir  hissəsi  avtomatik  olaraq  onların  hər  birinə  çatır.  Bənzər  olaraq,  onların  hər  birinin 

paltonun istehsalına qoyulan əməyi, mənə özüm tikə biləcəyimdən daha yaxĢı, daha ucuz geyim 

təmin edir. 

Qəribə görünə bilər ki, müxtəlif ölkələrdə minlərlə insanın əməyi avtomatik olaraq koordinasiya 

olunur və  bu,  ixtiyari rəhbərliyə ehtiyac duyulmadan, hər kəsin Ģəxsi maraq əsasında cəlb olunması 

ilə baĢ verir.  

Amma Smit bunu tamamilə sadə Ģəkildə izah edir. Könüllü mübadilə yalnız hər iki tərəfin sövdə-

ləĢmədən  mənfəət  gözlədiyi  halda baĢ  verir. Onlar hər biri qazancda  istədiyi  bir  Ģeyi,  normasından 

artıq istəmədiyi bir Ģeyi əldə edir – əmək  müqabilində pul və ya pul müqabilində əmtəə. Milyonlarla 

insan bu yolla bir-biri ilə ticarət edən zaman, belə mənfəət geniĢ və sürətli Ģəkildə bütün cəmiyyətin 

arasında yayılır.  

Eyni  zamanda,  qiymətlər  göstərir  ki,  nə  qədər  insan  mübadilədə  xüsusi  əmtəə  və  xidmətlər 

əldə etmək üçün könüllü olaraq nə qədər ziyana düĢürlər. Onlar bizə siqnal verir ki, yüksək gəlir 

gətirmək  üçün  əmək  və  kapital  harada  qoyulmalıdır.  Və  beləliklə,  avtomatik  amma  tamamilə 

düĢünülməyərəkdən biz cəmiyyətin daha vacib istəklərini və ehtiyaclarını yerinə yetirməyə nail 

oluruq.

      

 

Davamlı sistem 

 

Smit  bu  ictimai  sistemin  təkamül  təbiətinə  müəyyən  ehkam  kimi  baxır.  “O  yaĢayır,  çünki 

iĢləyir”-  deyir.  “Əxlaqi  duyğular  nəzəriyyəsi”ndə  tam  düzgün  olaraq,  o  bunu  “ilahi”  və 

“yarımilahi”  qüvvə  kimi  qeyd  edir.  Akademik  həyat  o  zaman  ruhanilər  tərəfindən  idarə 

olunduğuna görə, bəlkə də onların seçimi yox idi. Və ya, bəlkə də, Darvindən bir əsr əvvəl  bu, 

yeganə izah kimi görünürdü. O hələ sistemin təbiətə, yoxsa ilahi qüvvəyə aid olunması arasında 

tərəddüd edirdi  və sonra ruhanilər azad  və  müstəqil  maaĢla  iĢləyəndə, bu  ideyaya  əsasən təbii, 

davamlı sistem onun fikirlərinə görə daha güclü inkiĢaf edir. Bu o demək deyil ki, biz həqiqətən 

istədiyimizi  edə  bilərik  və  “görünməz  əl”  bizə  qayğı  göstərəcək.  Smitə  yaxĢı  məlumdur  ki, 

insanlar  olduqca  eqoist,  paxıl,  mənasız  və  kinlidirlər.  Ġfrat  olaraq,  bu  təbii  insan  meylləri 

təhlükəlidir, buna baxmayaraq , onlar mülayim səviyyədə əsaslı Ģəkildə vacibdirlər.  Bizim Ģəxsi 

maraqlarımız  bizi  sövdələĢmələr  aparmaqla,  düĢünülməyərəkdən  baĢqalarına  mənfəət  vermək 

üçün  hərəkətə  gətirir.  Bizim  zənginlərə  olan  həsədimiz  bizi  daha  böyük  səylərə  ruhlandırır  ki, 

qabaqcıl  istehsal  sahələri,  elm,  hətta  sənətlər  yaranır.  Çünki  biz  baĢqalarının  hörmətini  sevirik, 

bizim  Ģöhrətpərəstliyimiz  bizi  xeyirxah  hərəkətlər  etməyə  təhrik  edir.  BaĢqalarının  hiddəti  bizi 

incitsə də, biz onlara zərər vurmaqdan çəkinirik. 

Bu  qeyri-adi  yolla,  Adam  Smitin  əxlaqi  sistemi  onun  iqtisadi  sistemi  kimi  “ifrat  eqoist”dir. 

Biz məhsul alıcısı kimi, öz ambisiyalarımıza görə baĢqalarına xeyir veririk və onların nifrətindən 

zərər çəkməmək üçün, onlara ziyan vurmaqdan da çəkinirik. 

 

 

---