Adam Smit-əlifba
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İstehlak və sərmayə
- İqtisadi institutların tarixi
www.azadliqciragi.org 22
Pul
Pul, Smitə görə vacib dəyər deyil. Bu yalnız mübadilə vasitəsidir. Real sərvət pulda deyil, pulla alınan məhsuldadır. Buna görə, qızıl və gümüĢün alıcılıq qabiliyyəti qeyri-sabit olur. Və bu gün bir qeneya (21 Ģillinqə bərabər pul vahidi) alan adam, həmin pulu sabah xərcləyə bilər, beləliklə, ikinci üçün də gəlir təmin etmiĢ olar. Və həmin Ģəxs də növbəti gün o qeneyanı xərcləyərək, üçüncüyə gəlir verə bilər. Beləliklə, dövriyyədə olan pul məbləği xalqların ümumi gəliri kimi eyni dərəcədə Ģəffaf deyil. Merkantilistlər ikisini qarıĢdırmaqla yanlıĢlığa yol verirlər. Amma pulun öz təsirləri var. Necə ki, o yerindədir, faydasız bir vasitədir – “ölü vəsait”dir – amma səmərəli bank əməliyyatları onu daha güclü iĢlədə bilər. Bugünkü qanuni pullar (harda ki, hökumətlər sadəcə bildiriĢ verir ki, veksellərini qanuni tender əsasında çap edəcəklər) Smitin vaxtında mövcud deyildi, amma banklar öz qızıl ehtiyatlarına arxalanaraq veksellərini buraxırdılar. O düĢünürdü, nağd pulun hərəkətini saxlamağı asanlaĢdırırdı, baxmayaraq, o, bankların öz veksellərini artıq buraxmasında riski də görürdü və bununla bağlı bir çox Ģotland bankının dağıldığı 1772-ci ildən sonrakı bank əməliyyatları böhranlarından yazırdı. O düĢünürdü ki, rəqabət təhlükəsi bankları qənaətcil saxlamalıdır, amma hələ onu bank əməliy- yatlarının tənzimlənməsi üçün bir vasitə kimi görürdü (Smit bütün iqtisadi tənzimləmələrin əleyhinə deyildi: yalnız onların əleyhinə idi ki, o, xüsusi maraqları ümumi rifahdan yüksək tutmaqla hazırlanırdı).
Smit ümumi və xalis gəlir arasında – ümumi gəlirdən onun əldə edilməsi xərcini çıxmaqla, baĢqa bir yenilik fərqi edir. “Xalqların sərvəti” əsərinin əmək və əmanətlərlə bağlı əsas hissəsi olan 3-cü fəsildə analizlər davam edir, baxmayaraq ki, onun terminologiyası müasir oxuculara çətinlik yarada bilər. Smit əməyi məhsuldar və qeyri-məhsuldar olmaqla fərqləndirir. Məhsuldar
üçün əlavə məhsul istehsal edir – istehsalla məĢğul olan heyətin əməyi kimi. Qeyri-məhsuldar əmək isə, o düĢünür ki, dərhal bitən iĢdir-həkimlərin və ya musiqiçilərin, hüquqĢünasların və ya kukla oyunçularının, dövlət rəsmiləri və ya təlxəklərin iĢi kimi – hansı ki, yenidən yatırıla bilən gəlir yaratmırlar. O, beləliklə bugünkü iqtisadiyyatın əsası olan istehsal və xidmət sektorları arasında fərqliliyi göstərir. Bu birbaĢa xidmətləri istifadə etməklə, hər halda, biz özümüzü kapitalın qorunması və saxlanması üçün izafi məhsuldan məhrum edirik, hansı ki, gələcək gəlirimiz ondan asılıdır. Ġndi biz daha çox isteh- lak ediriksə, daha çox gələcək artım və gəlirin ziddinə gedirik. Həqiqətən, biz o qədər istehlak edə bilərik ki, istehsal qabiliyyətimizi geniĢləndirmək üçün heç nə qalmaz; bir az da artıq olsa, heç onu saxlaya da bilmərik. Smit deyir ki, bu məbləğlər “öz gəlirləri da- xilində xərclərini məhdudlaĢdırmaqla” deyil, “bekarların əmək haqlarını onların vəsaitləri ilə” ödəyərək“ kapitalı “israfçı” kimi tükədir, hansı ki, onun əcdadı sənayenin qorunub saxlanması üçün nə qədər qənaətcillik göstərib.” Kapital həm də düzgün sərmayə qərarlarının olmaması səbəbindən dağıla bilər (Smit bunu “bacarıqsız idarəçilik” adlandırır). Smitə görə, bu merkantilistləri xatırladır, bir xalqın qızıl və gümüĢ əmanətlərini azaltmır, amma Ģübhəsiz onun istehsal qabiliyyətini azaldır. Və əgər orada qanun norması yoxdursa, kapital oğurlana bilər ki, bu da insanların kapital toplamaq istəyini azaldır. Amma “ağıllı millətlər heç zaman Ģəxslərin timsalında yoxsullaĢmır, baxmayaraq ki, bəzən onlar israfçı və bacarıqsızdırlar.” Sadə adamlar bilirlər ki, onlar özlərinin yaxĢılığı üçün qənaət etməli və sərmayə yatırmalıdırlar. Lakin hökumətlər kapitalın qorunub saxlanmasının mühümlüyünə az diqqət verirlər: onların rolu istehsala sərmayə yatırmaq yox, cari xidmətlərə pul xərcləməkdir. Smitin müĢahidələrinə görə, hökumətlərin az qala bütün gəlirləri, qeyri-məh- suldar iĢçi qüvvəsinin saxlanmasında bu yolla istifadə olunmuĢdur. Beləliklə:
www.azadliqciragi.org 23
“...Kralların və nazirlərin Ģəxsi adamlarının iqtisadiyyatın keĢikçiləri olmasını iddia etməsi, iĢə heç bir dəxli olmayan məsələ və fərziyyədir. Onlar özləri cəmiyyətdə hər zaman və hər hansı istisnasız ən böyük israfçılardır. Əgər onların öz ağılsız israfçılığı dövləti dağıtmırsa, onlar heç zaman məqsədlərinə yetməyəcəklər.” “Hökumət israfçılığı” vergi ödəyicilərini məcbur edə bilər ki, “öz kapitallarını qoruyub saxlasınlar”, o vaxta qədər ki, nəticədə “fərdlərin bütün qənaətcilliyi və yaxĢı idarəçiliyi istehsal itkisini və tənəzzülünü kompensasiya etmək imkanında olmur”. Amma bazar iqtisadiyyatı güclü möhkəm sistem kimi qalır. Böyük dövlət xalqları geri istiqamətləndirə bilər, amma bu, nadir hallarda onları dayandıra bilər: “Hər kəsin daha yaxĢı Ģəraiti üçün göstərdiyi düz, daimi və fasiləsiz səy dövlətin həm israf- çılığının, həm də hökumətin böyük səhvlərinin əksinə, çox vaxt təkmilləĢməyə doğru təbii inkiĢafı qoruyub saxlamaq üçün kifayət qədər güclüdür.” Kapital üzərində əlavə düşüncələr
Smit müĢahidə edir ki, kapital müxtəlif yollarla sərf oluna bilər. Bəzi aktivlər (balıqçılıq sənayesi kimi) dərhal istehlak üçün tədarük edilir; baĢqaları (maĢın avadanlığı kimi) xammal və ya hazır malların istehsal və ya daĢınmasına sərf olunur. Və adətən əhəmiyyət verilməyən, amma eyni səviyyədə mühüm və səmərəli olan kiçik hissələrə ayrılmıĢ mallar, istehlak məqsədilə nəzərdə tutulmuĢ vahidlər üçün pərakəndə satıĢ yolu ilə istifadə olunur – beləliklə, biz ət istəyən zaman bütünlükdə öküzü almağa ehtiyac duymuruq. (Bu, Smiti hər hansı bir yerdə pərakəndə satıĢ ticarətçilərinin sayını məhdudlaĢdıran rəsmi tədbirlərin gülünc tərəfinə yönəldir – məsələn, pivəxanaların lisenziyalaĢdırılması kimi. “Bu, pivəxanaların çoxluğuna görə deyil, – o deyir, – ümumi sərxoĢluğa meyllilik səbəbləri ilə bağlıdır. Ancaq bu meyl çoxsaylı pivəxanalar üçün lazımi qədər iĢçi qüvvəsi verir.” Pərakəndə satıĢ ticarətçiləri, baĢqaları kimi, tələbə uyğun hərəkət edirlər). Lakin, 2-ci Kitabın əsas mesajı odur ki, bizim məhsulun qənaət olunmuĢ hissəsi məhsulun hamısını istehlak etməkdənsə, bizə öz məhsuldar kapitalımızı artırmaq imkanı verir; hansı ki, öz növbəsində, gələcəkdə öz məhsulumuzu artırmaq imkanı qazandırır. Bu sərvətin – bizim bank xəzinələrindəki metalların miqdarı ilə əlaqəsiz (merkantilistləri nəzərdə tutur)- geniĢlənən dairəsidir. Kapital yığımı vasitəsilə, daha çox mütəxəssisə və əməyə qənaət edən proseslər inkiĢaf etdirilə bilər. Nəticədə, əmək bölgüsü dərinləĢəcək ki, bu da öz növbəsində daha çox iĢ tələb edəcək. Kapital geniĢləndikcə, əmək haqları da artacaq. (Smit, təbii ki, Sənaye Ġnqilabının özünü tam gücü ilə göstərməsindən əvvəl yazırdı və o vaxt iqtisadiyyatın əsasını əl əməyi təĢkil edirdi. Onun gerçəkdən əməyi əvəz edən maĢınlar təsəvvür etdiyi hiss olunmur). BaĢqa sözlə, bazar iqtisadiyyatı milli sərvətin inkiĢaf etdirilməsində misilsizdir və bu sərvət lap aĢağılardakı ən yoxsul iĢçilərə qədər yayılır. Həqiqətən də, bu sistemi qəbul edən zəngin ölkələrdəki yoxsul, onu qəbul etməyən kasıb ölkənin zənginindən daha yaxĢı yaĢayır. Bu, qloballaĢan bir mesajdır: hansı ölkələr ki, öz müstəqilliyini saxlamağa və ya baĢqalarına münasibətdə ticarət sədlərini qaldırmağa çalıĢmırsa, öz yaxĢılığından qaçmıĢ olur.
3-cü Kitab bəzən tarixi fərziyyələr, bəzən də zəngin tarixi faktlar vasitəsilə iqtisadi münasibətlərin inkiĢafına nəzər salır. Smit kənd təsərrüfatından sənayeyədək olan inkiĢafı izləməkdən baĢlayır. O təsdiq edir ki, Ģəhərlərin artması, Ģəhər və kəndlərin qarĢılıqlı asılılığı bütünlüklə təbiidir. Sənətkarların onlar üçün ərzaq istehsal edən fermerlərə ehtiyacı var, fermerlərə də onlar üçün avadanlıq hazırlayan sənətkarlar və bazarları onların malları ilə təmin edən Ģəhərlər lazımdır: həqiqətən də, Ģəhər nə qədər geniĢlənərsə, bazar da o qədər böyüyər. Bu o
Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|