Adam Smit-əlifba
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Liberal alternativ
- Dövlətin rolu
- İctimai işlər və institutlar
www.azadliqciragi.org 26
Həqiqətən, Amerika elə məhsuldar və zəngindir ki, hətta Britaniyanın vergiləri və ticarət məhdudiyyətləri (hələ) onu dağıda bilməyib. Təəssüf ki, Amerikanı yalnız ölkə daxilində ticarət aparmağa vadar edən siyasət, Britaniya kapi- talını və biznesini daha məhsuldar istifadə olunmaqdan yayındırır – öz inkiĢafını Amerika ilə birlikdə sıxıb saxlayır və kapital yığımını ləngidir və beləliklə, hər iki halda, gələcək gəlirlərin daha aĢağı olmasına gətirib çıxarır. Britaniya – o deyir, Amerikanı “müĢtərilərin xalqı” etməyə çalıĢırdı, amma əvəzində siyasət onları fermerlərdən siyasətçilərə çevirdi və o zamandan ki, belə çox Britaniya sə- nayesi Atlantik ticarəti üzərində mərkəzləĢib, siyasi risk böyükdür. Yalnız ticarət və siyasi liberallaĢma təhlükəni azalda bilər, lakin Britaniyanın sərmayəsi elə deformasiyaya uğrayıb ki, lazımi islahatlar aparmaq itkili olardı. Ġstehsalçının üstün olmaq istədiyi yerdə, merkantilistlərin düĢüncəsinə görə, Britaniyanın Amerika üzərində ticarət məhdudiyyətləri artıq baĢqa bir misaldır. Ancaq: “Ġstehlak bütün istehsal prosesinin yeganə nəticəsi və məqsədidir; və istehsalçının marağı ona yönəlməlidir ki, istehlakçının ona zəruri ehtiyacı nə dərəcədədir.”
Smit fransız fiziokratlarını bu baxıĢlarına görə tənqid edir: bütün dəyər kənd təsərrüfatı və torpaqdan alınır - Ģəhər tacirləri və “sənətkarları” yalnız bu sərvəti yenidən qruplaĢdırırlar, ancaq özləri heç nə istehsal etmirlər. O hesab edir ki, Ģəhər adamları həqiqətən məhsuldardırlar. Onlar sadəcə kapitalı istehlak etmirlər: həm də, onu dəyiĢirlər. Onlar məhsuldardırlar, qeyri-məhsuldar iĢçi deyillər. Bununla belə, o düĢünür ki, fiziokratların iqtisadi fəlsəfəsi ən yaxĢılardan biridir. Onlar pul müqabilində yanlıĢ məhsul yaratmırlar və gözəl görürlər ki, ticarət azadlığı o məhsulu maksimuma çatdırmağın ən yaxĢı yoludur. Smit qərar verir ki, bazar iqtisadiyyatı yaĢamaq üçün kifayət qədər güclüdür, hətta bu azadlıq əla səviyyədən aĢağı olsa belə. Ancaq azad iqtisadi sistemin ləzzəti odur ki, o, avtomatik olaraq iĢləyir. Smitin sözlərinə görə, “əsl azadlığın açıq və sadə sistemi özü öz ahəngini yaradır”. Adamlar öz maraqlarının arxasınca getmək üçün sərbəst buraxılırlar və bunun vasitəsilə, biz gördüyümüz kimi, onlar bilməyərəkdən hər kəsin marağına yardım edirlər. Heç bir mərkəzi göstəriĢ tələb olunmur:
“Soveren (Ġngiltərədə monarxiya və cinayət hüququnun xərcləri (qızıl pul)) tamamilə rüsumdan azad olunub; amma bu hansısa dəyərli insan zəkası və ya bilgisi hesabına deyil, Ģəxsi adamlara məxsus sənaye sahəsinin idarə olunmasından gələn rüsum və onu cəmiyyətin maraqlarına uyğun ən sərfəli iĢlər istiqamətinə yönəltməklə baĢ verib.” Smitin fikrincə, uğurlu hesab olunur ki, hər bir sistem öz resurslarını xüsusi istiqamətə aparmağa çalıĢdığı vaxtdan “əslində, böyük məqsədin dağıdıcısıdır, hansı ki, bu, “yardım göstərmək” anlamında baĢa düĢülür.”
Smit V Kitabda dövlətin xüsusi rolunu araĢdırır. O, hökumət və bürokratik aparatın tənqidçisidir və azad ticarətə siyasi müdaxilənin tərəfdarı deyil. O inanır ki, onun təsvir etdiyi bazar iqtisadiyyatı yalnız onun qaydaları müĢahidə olunduğu – mülkiyyətin təhlükəsiz olduğu və müqavilələrə əməl olunduğu zaman iĢləyə və öz faydalarını verə bilər. Ədalətin və qanun normasının qorunub saxlanması buna görə də vacibdir. Bu, müdafiədir. Əgər bizim mülkiyyətimiz xarici hökumət tərəfindən oğurlana bilirsə, biz ondan çox da yaxĢı deyilik ki, öz qonĢularımız əmlakımızı oğurlayır. Amma Smit bundan da uzağa gedir və iddia edir ki, ictimai işlərin təmin olunmasında və
www.azadliqciragi.org 27
Müdafiə
Smit güman edir ki, ovçuluq zamanında, hər kəs özünü müdafiə etməliydi. Ancaq ovçuların o zamanda yaĢadıqlarına, kiçik əmlak sahibi olmasına və ya olmamasına baxmayaraq, hər hansı mərkəzi hakimiyyətə tələbatı vardı. Bununla belə, kənd təsərrüfatı dövründə, adamlar dəyərli mülkiyyət toplamağa baĢlayır (məsələn, məhsul və mal-qara) və onun qorunması əsas məsələyə çevrilir. Əmək bölgüsü prinsipinə əsasən, ixtisaslı ordu yaradıldı. Onlar çox mülkiyyətlə çox qazanırlar, amma “biletsiz sərniĢinlər”in qalmasındansa, hər kəsi ianə verməyə vadar edirlər. Belə- liklə, müdafiə hökumətin funksiyasına çevrilir.
Eyni tarixi arqument ədalət prinsipinə də tətbiq olunur. Adamlar mübadilə, ticarət cəmiyyətinə keçdikcə, onların mülkiyyəti ilə heç nəyi olmayan qonĢularından müdafiə olunması üçün mülki dövlət yaranır: “Zənginlərin varlanması dəfələrlə ehtiyacdan və ya həsəddən hərəkətə gəlmiĢ yoxsulun qəzəbini oyadır ki, zənginin əmlakını ələ keçirsin. O mülkiyyəti uzun illər çalıĢdıqları iĢdən və ya bəlkə neçə davamlı nəsillərdən əldə etmiĢ həmin qiymətli əmlak sahibləri, yalnız mülki Ģəhər idarəsinin himayəsi altında bütün gecəni təhlükəsiz yata bilər.”
Əgər hər kəs azad hakimin hökmünü qəbul edirsə, bu Ģübhəsiz olaraq faydalıdır. Ancaq zəngin və güclünün özlərinə qanuni sığınacaq yaratmaq səyləri güc, zəka, ehtiyatlılıq, kamillik, sərvət və status kimi Ģəxsi keyfiyyətlərin mövcudluğuna hörmət etmək kimi təbii insan meylindən irəli gəlir. Mülki dövlət, baĢqa sözlə, kommersiya cəmiyyətində meydana çıxan münaqiĢə və bərabərsizliyin nəticəsidir. Bu, təbii qanunauyğun bir nəticədir, ümumilikdə sərfəlidir, amma o demək deyil ki, əladır. Mülki dövlət, mülkiyyətin qorunması üçün yaranandan bəri, gerçəkdən kasıblara qarĢı zənginlərin və ya heç nəyi olmayanlara qarĢı müəyyən qədər əmlakı olanların müdafiə olunması məqsədilə təsis olunub. Bu gözlənilməz deyil ki, qeyri-təkmil əsaslarla yaradılmıĢ hökumətin strukturu da təkmil deyil. Hakimiyyət vergiyə böyük resurslar yaratmağa imkan açır. Amma onun öz mülkiyyətini səmərəli idarə etmək meyli ayrı-ayrı fərdlərdən daha azdır. Beləliklə: “Nə zaman ki, dövlət torpaqları özəl mülkiyyətə çevrildi, onlar bir neçə ildə yaxĢılaĢmıĢ və becərilmiĢ torpaqlara çevrildilər. Bu torpağa görə gömrük rüsumu və aksizlərdən götürülən qazanc da labüd olaraq adamların gəlir və istehlakını artırdı.” Bu istəksizlik belə düzəldilməlidir: “Kommunal xidmətlər, onun icra olunmasına görə haqq ödənilməyincə və bu, onların icra olunmasına göstərilən zəhmətə uyğunlaĢdırılmayınca, heç zaman yüksək səviyyədə yerinə yetirilmir.”
Smitə görə hökumətin üçüncü vəzifəsi “müəyyən ictimai iĢlərin yaradılması və qorunub saxlanmasıdır ki, bu məsələ heç bir zaman hər hansı fərdin və ya kiçik fərdi qrupların marağında ola bilməz.” Bunlar təhsil və biznesə yardım edən infrastruktur layihələridir ki, insanlara ictimai və iqtisadi qayda-qanunun yaradıcı bir hissəsi olmağa kömək edir. Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|