Aida xanım İmanquliyevanın
Yüklə 5,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ə min ər-Reyhani – 97 – Fəzilətli insan həmişə Tə- biətin yaradıcılığı ilə harmo- niyadadır və kainatda mər- kəzi yer tutur. Emerson Ərəbiyə salam olsun, Həqiqətin dilinə, Peyğəmbərin həqiqətdə gözünə. 1 Göründüyü kimi, Reyhani İslam dünyasının böyük mütəfəkkirlə- rindən biri məşhur sufi şairi İbn Ərəbini Həqiqətin dili hesab edir və Peyğəmbər dedikdə Cübran kimi, o da Məhəmməd Mustafanı nəzərdə tutur. Onun ingilis dilində yazdığı şeirlərinin çoxunda tanrıdan bəhs olunarkən “God” yox, məhz “Allah” sözü işlənir ki, bu da İslam dininə bağlılıqdan irəli gəlir. Allah rəhmandır, Allah mehribandır, Onun qəlbi yerin göz yaşlarında qorunub saxlanır. 2 Digər misralarında işlətdiyi “Allah rəhmandır, Allah mehribandır”, “Allah rəhimdir, Allah şəfqətlidir”, “Allah görəndir, Allah müdrikdir” ifa- dələri birbaşa Qurandan götürülmüşdür. Mənşəcə xristian olmasına baxmayaraq, özünü dərk etdikcə, isla- mi dəyərlər onun yaradıcılığının əsas motivinə çevrilir. O, Qərb sivilizasiyasına alterna- tiv olaraq klassik Şərqə qayıdış ideya- sını irəli sürəndə məhz İslam mədəniy- yətinin ilk dövrünü nəzərdə tutur. Bununla belə, Reyhaninin ədəbi irsi ancaq İslam mədəniyyəti və hətta bütövlükdə Şərq dəyərləri ilə məh- dudlaşdırıla bilməz. Burada Qərb romantik poeziyasının böyük təsiri də mütləq nəzərə alınmalıdır. Qərbin elm və mədəniyyətinə yiyələndikdən sonra geriyə – vətə- nə qayıtmaq və qalxdıqları yeni səviyyənin imkanlarından öz xalqı üçün istifadə etmək, Şərqi düçar olduğu xəstəliklərdən müalicə etmək təşəbbüsləri Reyhaninin əsərlərində də öz əksini tapmışdır. O. Öz hə- 1 Ameen F. Rihani. A Chant of Mystics // A Chant of Mystics and Other Poems, Beirut, The Rihani House, 1970, p. 102. 2 Ameen F. Rihani. The Song of Rain // A Chant of Mystics and Other Poems, The Rihani House, Beirut, 1970, p.52. Şə rq ruhunun Qərb həyatı – 98 – Bədii obraz ölçü, kəmiy- yət hüdudları ilə məhdud- laşmır. Ə bu Turxan yatı ilə bir nümunə olmaqdan başqa, Şərq adamı üçün Qərbə münasi- bətin ideya əsaslarını da müəyyən etmiş, öz elmi-fəlsəfi və bədii yara- dıcılığında bu problemləri açmağa çalışmışdır. Reyhaninin tədqiqatçılarından Naci Oucan onu Bayronla müqa- yisə edərək yazır: “Xalidin Şərqdən Qərbə ziyarəti və geriyə Şərqə qa- yıtması ilə, Çayld Haroldun Qərbdən Şərqə ziyarəti və geriyə Qərbə qayıtması arasında bir çox yöndən paralelliklər var. Hər ikisi də tipik romantik məsələlərdir ki, özünü liberallaşdırma və özünü universallaş- dırma məqsədini daşıyır”. 1 Burada heç də zahiri bənzəyişdən söhbət getmir. Söhbət heç də bir mədəniy- yət nümayəndəsinin başqa bir mədə- niyyət məkanına keçib geri qayıtma- sından getmir. Özünü axtaran insan öz yaşadığı maddi və ictimai mühit- də özünü tapa bilməyən insan bu hüdudları keçməyə çalışır. Və ancaq bu zaman öz daxili mənəvi potensialının gücü ilə ənənə divarlarını aşır. Coğrafi mənada sərhədlərin keçilməsi, başqa bir sivilizasiyanın bərqərar olduğu məmləkətə səfər etmək burada əslində simvolik səciy- yə daşıyır. Düzdür, həm Bayronun, həm də Reyhaninin qəhrəmanı ha- disələr dünyasında da yerlərini dəyişirlər. Bu, özünü öz muhitinin föv- qündə tapmaq təşəbbüsüdür. Bax, buna görə də qəhrəmanların hərəkət istiqamətləri bir-birinə tam əks olsa da, hərəkətin motivi eynidir və eyni mahiyyətin açılışına xidmət edir. Əmin ər-Reyhaninin “Xalidin kitabı” əsərinin Bayronun Çayld Harold əsəri ilə müqayisəsi romantik vüsət baxımından, habelə müəy- yən ideya paralelləri olması baxımından məqbul sayıla bilsə də, Çayld Harold hər halda Qərb yaradıcılıq ənənəsinin məhsuludur. “Xalidin ki- tabı” isə ictimai həyat hadisələrinin təsvirindən çıxan bir dramatizmi deyil, insan düşüncəsinin daxili dramatizmini ifadə edir. Yəni əslində, dünyanı seyr edən insanın düşüncələri ictimai həyatdan intixab edilsə 1 Naji Oueijan. The formation of a universal self: Rihani and Byron // Ameen Ri- hani: Bridging East and West, New-York, University Press of America, 2004, səh.84. Ə min ər-Reyhani – 99 – Sevinc və kədər böyü- yəndə bütün dünya kiçilir. Cübran də, bu həyatın özü arxa planda qalır, önə çıxan isə onun interpretasiya- sı və hətta xeyli dərəcədə mücərrəd və ümumi fikirlər səviyyəsindəki interpretasiyasıdır. Burada müxtəlif xarakterli, müxtəlif düşüncəli və fərqli həyat tərzləri və məqsədləri olan insanlar arasındakı münasibət yox, bir şəxsin baş verən hadisələrə, həyata, dünyaya münasibəti təcəs- süm olunur. Başqa sözlə desək, müəllifin ideyası poliloq və ya dialoq şəklində deyil, monoloq şəklində açılır. Bu üsluba biz Qərb yazıçıların- dan daha çox məhz şərqlilərin yaradı- cılığında rast gəlirik. Ə. Reyhaninin dostu və həmkarı C. X.Cübranın “Peyğəmbər”i də bir şəxsin düşüncələri – monoloq üslubunda qurul- muşdur. Maraqlıdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatında öz janrına və üslu- buna görə, unikal əsər kimi görünən “Azər” (Hüseyn Cavid) poeması da bu qəbildəndir. Əsərin qəhrəmanı, əslində iri həcmli bu poemanın yeganə fəal obrazı və subyekti olan Azərin bütün fəaliyyəti də düşün- cələrdən mülahizələrdən ibarətdir. Belə qəhrəmanlar nəzərimizdə istər- istəməz müəllifin öz obrazı kimi canlanır. Cəmiyyət ancaq bir tablo ki- mi nəzərdən keçirilir, bir kitab kimi vərəqlənir və biz hər bir səhifədə müəllifin hökmlərini eşidirik. Aida İmanquliyeva yeni ərəb ədəbiyyatı korifeylərinin nümunə- sində romantik poeziyanın və hətta inqilabi düşüncənin geniş təhlilini verir ki, bu təhlil həmin dövrdəki Azərbaycan ədəbiyyatının metodo- loji baxımdan düzgün dəyərləndirilməsi üçün də çox qiymətlidir. Ən başlıcası isə odur ki, Aida xanım müvafiq problematika ilə əlaqədar Qərb mütəfəkkir-şairlərinin dünyagörüşünü, baxışlarını tədqiqata daxil etməklə Qərbin ictimai və kulturoloji təcrübəsini nəzərə almağa imkan verir. Aida xanın sadəcə təhlil etmir, o, Şərqi fitrən duyduğuna görə, Qərb romantik ədəbiyyatında düşüncədən deyil, ruhdan, könüldən gə- lən məqamları, Qərbin ədəbi-bədii gerçəkliyində iz qoymuş Şərq mo- tivlərini asanlıqla ayırd edir. Aida xanımın timsalında Şərq ruhu yenidən Qərbin fikir dün- yasına səyahət edir. Yüklə 5,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|