Amea arxeoloji və Etnoqrafiya İnstitutu amea milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi
Yüklə 43,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
23 Ayrı-ayrı mütəxəssislər tərəfindən məhəllələrin xarakteristikası barədə meydana gələn fərqli fikir və təriflərin də kökündə məhz bu amil durur. Məsələn, A.M.Belenitskiyə görə Pəncikənddə məhəllələr küçələrlə sərhədlənən yaşayış massivləridir. Göründüyü kimi, bu izahın özündə də bir natamamlıq var. Çünki məhəllələr heç də sırf yaşayış massivlərindən ibarət olmayıb. Elə isə, sənət emalatxanalarının və dükanların cəmləndiyi ərazilər necə adlanmalıdır? Tədqiqatçı V.L.Voronina da məhəllələrin bitkin xarakteristikasını verə bilməyib. Onun fikrincə məhəllə sadəcə olaraq “qohumların yaşadığı bir sıra evlər öz küçəsi olan müstəqil məhəllə təşkil edirdi və o şəhər küçəsindən gecələr bağlanan qapılarla ayrılırdı”. Xatırladaq ki, Orta Asiya şəhərlərinin tədqiqi ilə məşğul olan V.A.Lavrov da belə qənaətdədir. Əlbəttə, qohumların toplu halında gəzməsi, yaşaması və nəhayət məskunlaşması praktikası qədim tarixə malikdir. Bu hal indinin özündə də bu və ya digər dərəcədə özünü göstərməkdədir. Bununla belə məhəllələri təkcə bu əlamətə görə fərqləndirmək ən azı məsələyə yarımçıq yanaşma kimi dəyərləndirməlidir. Azərbaycanın son orta əsr şəhərlərində hələlik arxeoloji qazıntılarının miqyasının nisbətən kiçik olduğundan məhəllələrin quruluşu, onların sahəsi, orada məskunlaşan əhalinin sayı və sosial-mədəni səviyyəsi barədə mülahizə yürütmək çox çətindir. Bununla belə Ağsuda aparılan tədqiqatlar son orta əsr məhəllələrinin topoqrafiyasını öyrənmək baxımından ilkin addımlar atmağa imkan verir. Məsələn, III qazıntı sahəsində 6a, 6b, 7a və 7b kvadratlarında aşkar olunmuş daş döşənmiş meydan fikrimizcə məhəllələrdən birinin həyəti olmuşdur. Ətrafında dəmirçi, misgər və boyaqçı emalatxanalarının, tikişçi və sümük məmulatı istehsal ilə məşğul olan ustalara adi sex və dükanların aşkar edilməsi bu məhəllənin daha çox sənətkarlar məhəlləsi olduğundan xəbər verir. III qazıntı sahəsində başqa bir məhəllənin əlamətləri 2, 2a, 2b, 3, 3a, 3b, qismən də 4, 4a və 4b kvadratlarında qeydə alınmışdır. Qazıntının planından göründüyü kimi, orada 4, 4a və 4b kvadratlarını kəsərək şərq-qərb istiqamətində uzanan daş döşəməli küçə olub. Hansı ki, yuxarıda haqqında danışılan sənətkarlar məhəlləsinin də çıxışı məhz həmin küçəyədir. Küçədən şimal tərəfdə isə yaşayış evləri və istehsalat ocaqları aşkar edilib. 3 və 4-cü kvadratlardakı iri təndirlərdən isə bilavasitə bazar istehsalı məqsədi ilə istifadə olunub. 2 və 2a kvadratlarında aşkar edilən yardımçı tikililərin, həmçinin 2b və 3b kvadratında qeydə alınan nisbətən iri həcmli ev-otağın da məhz bu məhəlləyə aid olduğu güman edilir. 2a və 2b kvadratlarından bir-birinin yaxınlığında qeydə alınmış müxtəlif ölçülü və müxtəlif formalı ocaq və təndirlər də məhəllənin xarakteri, onun sakinlərinin məşğuliyyəti barədə fikir söyləməyə imkan verir. Sözsüz ki, sadalanan bu tapıntılar 24 daha çox çörək və şirniyyat məmulatları istehsalı və satışı ilə məşğul olan insanların cəm olduğu məhəllə təəssərüfatı yaradır. Deməli, şəhərin baş küçələrindən birinin cənub tərəfində sənətkarlar məhəlləsi, tərəfində isə çörəkçilər məhəlləsi olub. Təbiidir ki, ərazidə qazıntılar başa çatdırılmadığından hələlik hər iki məhəllənin sərhədlərini və oradakı evlərin sayını müəyyənləşdirmək mümkün olmamışdır. IV qazıntı sahəsində aparılan tədqiqatlar zamanı da şəhərin bəzi məhəllələrinin müəyyən hissəsini öyrənmək mümkün olmuşdur. Belə məhəllələrdən biri 1, 1a, 1b, 1c, 2, 2a, 2b, 2c, 3, 3a, 3b və 3c kvadratlarında qeydə alınmışdır. Şəhərin mövcudluğunun son illərinə aid edilən bu məhəllənin təqribən 700 kvadratmetrlik ərazisi öyrənilib. Məhəllə şimal tərəfdə şəhərin qala divarları, cənub tərəfdə isə 4, 4a, 4b və 4c kvadratlarını kəsməklə şərq-qərb istiqamətində uzanan baş küçələrdən biri ilə sərhədlənir. Plan quruluşu etibarı ilə bu məhəllə düzbucaqlı formadadır. Evlərin və yardımçı tikililərin çıxışı birbaşa əsas küçəyədir. Orada çoxsaylı ocaq və təndirlərlə yanaşı, kifayət qədər sıx olan su və kanalizasiya şəbəkəsinin qalıqları da aşkar edilib. Məhəllədəki evlərin bir qismi bəzi əlamətlərinə görə onların elitar təbəqəyə aid olduğunu düşünməyə əsas verir. IV qazıntı sahəsinin 4, 4a, 4b, 4c, 5, 5a, 5b, 5c, 6, 6a, 6b və 6c kvadratlarında qeydə alınmış məhəllə də çox ehtimal ki, Ağsunun əsas elitar məhəllələrindən biri olub. Oradakı əsas və aralıq küçələri kifayət qədər sıx və mükəmməl işlənmiş kommunikasiya şəbəkəsi, 6b kvadratındakı meydan, meydanın mərkəzindəki kiçik çarhovuz, onun yaxınlığında içərisi xüsusi divar bəzəkləri ilə bəzədilmiş ev-otaq və nəhayət, 6-kvadrat boyu şərq-qərb istiqamətində uzanan möhtəşəm hamam kompleksi bu məhəllənin xarakteri və mənsubiyyəti barədə müəyyən təsəvvür yaradır. Bütün bu əlamətlər onun ən azı şəhərin əsas məhəllələrindən biri olduğundan xəbər verir. Yuxarıda sadalanan nümunələr onu deməyə əsas verir ki, Ağsunun son orta əsr şəhər məhəllələri plan quruluşu etibarilə yeknəsəq olmayıb. Orada aşkar edilən qapalı və düz xətt boyunca olan məhəllələr şəhər topoqrafiyasının rəngarəngliyinin göstəricisi kimi də izah oluna bilər. Tədqiqatlar nəticəsində belə qənaətə gəlinmişdir ki, məhəllələr sadəcə ərazi vahidi deyil. Yəni, məhəllə sakinlərini birləşdirən ictimai əlaqələrin özünəməxsusluğu həm də onun sosial mahiyyətini açmağa imkan verir. Bu da onların məişət və ya təsərrüfat həyatının spesifikasını, başqa sözlə, məhəllənin özəl cəhətlərini müəyyənləşdirirdi. Otrarın tədqiqatçıları ayrı-ayrı məhəllələrdə aşkara çıxarılan evlərdən bəzisinin digər evlərdən qismən fərqləndiyi, daha doğrusu, həmin evlərdə bir deyil, iki təndir olduğunu ehtimal edirlər. Yeri gəlmişkən onu da bildirək ki, son orta əsr Yüklə 43,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|