Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 56 gerçəklik vahidinin adı (yəni kitab sözü), 4) adın yadda qalmasını təmin edən 2-ci sıra intellekt obrazı (İO-2). İnsanın həyatı boyu icra etdiyi bütün dərketmə və təfəkkür fəaliyyətləri, indi haqqında bəhs edilən bu iki və dörd elementli intellekt kodları vasitəsilə reallaşır. Qeyd edilən dörd elementli intellekt kodunun varlığı belə bir yanlış təəssürat yaradır ki, biz hər zaman düşünər- kən mütləq şəkildə nitqdən və ya sözdən istifadə edirik. Əslində, dörd elementdən ibarət intellekt kodu ilə baş verən düşünmə prosesində əsas fikir axını birinci sıra intellekt obrazları ilə reallaşır. Lakin onlarla birlikdə ikinci sıra intellekt obrazları və sözlər də aktiv yaddaşa gəlir. Ona görə də belə bir yanlış təəssürat yaranır ki, biz sözlə, nitq vasitəsilə düşünürük. Bu məsələ haqqında sözün yaranmasından və dilin mahiyyətindən bəhs edər- kən daha ətraflı danışacağıq. Bu izahatlardan sonra artıq monoqrafiyanın giriş hissə- sində qoyulan: Biz nəyin vasitəsilə başa düşür və ya dərk edirik? sualına cavab vermək mümkündür: Biz beyin aparatımız tərəfindən yaradılan və yaddaşımızda mühafi- zə edilən intellekt obrazlarının, kodlarının yardımı və iştirakı ilə dərk edir, başa düşür və fikirləşirik. Dərketmə. İndi də: Biz necə dərk edirik və ya dərketmə nədir? - sualına cavab verməyə çalışaq. Tədqiqatın bu mərhələsində məqsədimiz gerçəklik elementlərinin qəbul və dərk olunmasını, dərk edilmiş ger- çəklik elementinə ekvivalent olaraq yaranan intellekt ob- razlarının iş prinsipini, mexanizmini müəyyənləşdirmək- dir. Növbəti mərhələdə isə məqsədimiz bəzən bu tip psi- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 57 xoloji iş və fəaliyyətin vasitəsi 1 , bəzən məhsulu 2 , bəzən də həmin iş və fəaliyyətin həm məhsulu, həm də vasitəsi 3 he- sab olunan söz, nitq və ümumilikdə dilin dərketmə və ya təfəkkür prosesləri ilə qarşılıqlı əlaqəsni müəyyənləşdir- mək olacaqdır. Təfəkkür əməliyyatları öz-özlüyündə tam, bütöv bir axın, fəaliyyət 4 və ya proses mahiyyəti daşıyır. Dərketmə forma və mahiyyət baxımından bu fəaliyyət və ya prosesin ayrılmaz tərkib hissəsisidir. Biz ümumi şərh prosesini asanlaşdırmaq məqsədi ilə az qala iç-içə olan dərketmə və təfəkkür kimi beyin aktivliklərini ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirməyi daha məqsədəuyğun hesab edirik. Buna görə də gerçəklik vahidi ilə bağlı məlumatın qəbulu, mənimsə- nilməsi, qavranılması, onlarla apellyasiya əməliyyatlarını da tək-tək nəzərdən keçirəcəyik. Bundan əlavə, hər bir dərketmə və təfəkkür aktını da sıra ardıcıllığı ilə cərəyan edən dörd faza şəklində nəzərdən keçirməyi daha məqsə- dəuyğun hesab edirik. Birinci faza. Belə fərz edək ki, biz Qubada bir dağda gəzinti zamanı gördüyümüz gözəl təbiət mənzərəsinə doya-doya baxır, bu gözəlliyin hər cizgisindən, hər çala- rından həzz alır, onun sehrinə dalırıq. Mənzərəni seyr edə- edə həyatımızda ilk dəfə eşitdiyimiz çox gözəl, həzin bir musiqi parçası, tütəkdə çalınan bir çoban bayatısı dinləyir, eyni zamanda dadlı, ətirli giləmeyvələr də yeyirik. Bu zaman biz təbiət mənzərəsi, tütək səsi, giləmeyvə və onun 1 Vıqotskiy L.S. Psoxologiya... 2000, s. 197. 2 Леоньтев А.А. Эвристический принцип в восприятии, порождении и усвоении речи // Вопросы психологии 1974, № 5, с. 34-53. 3 Tarasov Y.F, göstərilən əsəri, s. 97. 4 Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. Москва, «Прогресс», 1984, с. 61. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 58 qoxusu, dadı, və s. kimi gerçəklik vahidləri ilə vizual, vokal, friktual, tastual, attaral təmasda oluruq. Kompüterdən fərqli olaraq insan beyni heç bir “qeyd et” komandasına ehtiyac duymadan mənzərəni, tütək səsi- ni, meyvənin dadını, qoxusunu, yumşaqlığını müstəqil gerçəklik elementləri kimi “qəbul və qeyd edir”. Təbii ki, bu “qəbuletmə” maddi şəkildə baş vermir, yəni əzəmətli dağlar, meşələr, tütək, meyvə beynimizə daxil olmur. Sadəcə beynimizdə gördüyümüz mənzərəyə, eşitdiyimiz musiqi səsinə, meyvənin dadına, qoxusuna, yumşaqlığına ekvivalent olan, yəni bu gerçəklik vahid- lərini və onların müxtəlif cəhətlərini əks etdirən məlumat- lara uyğun intellekt obrazları yaranır. Beləliklə, dərketmə prosesinin birinci fazası – məlumatın qəbulu və intellekt obrazına çevrilməsi fazası başa çatır. İlk baxışdan çox sadə görünən bu psixoloji prosesi bir qədər araşdırmağa, yəni məlumatın intellekt obrazına çevrilməsi, daha doğrusu, intellekt obrazının yaranması zamanı beyin aparatının sensomotor şəkildə həyata keçir- diyi işlərin və ya kodlaşdırmaların sıra ardıcıllığını, cərə- yan sxemini bərpa, daha doğrusu, təxmin etməyə çalışaq. A.A.Leontyevin də qeyd etdiyi kimi, “nitqi reallaş- dıran bütün proses və mexanizmlərin tam modelini ver- mək elmin müasir səviyyəsində hələ mümkün deyil… bizi nitq prosesinin fizioloji detalları deyil, əslində, onların prinsipial quruluşu... maraqlandırır” 1 . Qeyd edək ki, “Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi” tərəfdar- ları, eləcə də dərketmə və təfəkkür vahidinin “söz” oldu- 1 Леонтьев А.А. Психолингвистические единицы и порождение речевого высказывания. Москва, “Наука”, 1969, с. 38. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|