Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 59 ğunu iddia edənlər, həmçinin bu vahidlə bağlı “işə çevril- miş söz” meyarından çıxış edənlər bəzən məqsədyönlü şəkildə, bəzənsə özləri də hiss etmədən dərketmə və təfək- kür proseslərində ara kodlaşdırmaların və ya aralıq proses- lərin mövcudluğunu bütünlüklə inkar edirlər. Bunun bir sıra köklü səbəbləri var və başlıcaları aşağıdakılardır. Psixoloji fəaliyyət nəzəriyyəsinin “işə çevrilmiş söz” 1 mülahizəsində öz əksini tapan əsasını psixologiya elminə L.S.Vıqotski gətirmişdir. Həmin əsası elan edərkən o, belə bir fikir də irəli sürmüşdür ki, “nitqəqədərki təfəkkür və təfəkkürəqədərki nitq mövcud olmuşdur” 2 . Amma A.N.Leontyev tərəfindən nitq fəaliyyəti nəzə- riyyəsi yaradılarkən bu əsaslar təhrif olunmuşdur. Əks halda dərketmə və təfəkkür proseslərində ara kod- laşdırmaların və ya aralıq proseslərin mövcudluğunu qə- bul və ya etiraf etmək, yanlış bazis üzərində qurulmuş bu nəzəriyyənin domino daşlarından düzəldilmiş bir fiqur kimi uçulub dağılmasına səbəb olardı. Belə ki, bu halda sözün və ya nitqin özünün reallıqla təfəkkür arasındakı va- sitə rolu üzə çıxardı və onu da etiraf etmək lazım gələrdi ki, söz və ya nitq reallıqla təfəkkür arasındakı aralıq vasitə və ya proseslərin yalnız biri, reallıqdan təfəkkürə doğru yüksələn növbəti pilləsidir. Psixoloji fəaliyyət nəzəriyyəsinin ilkin əsaslarını psi- xologiya elminə gətirməklə böyük xidmətlər göstərən L.S.Vıqotski sözün və onun mənasının təfəkkür aktındakı funksional rolundan danışarkən qeyd edir ki, “təfəkkür fəaliyyətinin fikirdən sözə doğru hərəkətinin özü inkişaf- 1 Vıqotskiy L.S. Psoxologiya... 2000, s. 471, 891. 2 Vıqotskiy L.S. Psoxologiya... 2000, s. 463. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 60 dır. Fikir sözlə ifadə olunmur, o sözdə tamamlanır” 1 . Bununla da, L.S.Vıqotski ”Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi” tərəfdarlarını dibsiz uçuruma aparan yanlış bir yolun ilkin başlanğıcını qoyur. Əleyhinə söylənmiş fikirlərdə belə, öz fikirlərinin təs- diqini tapmağı bacaran A.A.Leontyev L.S.Vıqotskinin işarə ilə bağlı yalnız bir fikrinin, kommunakativlik fikrinin dil işarələri üçün məqbul olduğunu göstərir. A.A.Le- ontyev özü isə dil işarələrini stimul-vasitə adlandırır və göstərir ki, “stimul-vasitə və ya işarə real əşya obyekti olmamalıdır. Çünki nəticə etibarı ilə real obyekt də sti- mul-vasitə kimi çıxış etdikdə o, obyektin psixoloji ekviva- lentini əks etdirir. Yəni fəaliyyət prosesində obyekt və əşyanın bütün xüsusiyyətlərini deyil, yalnız bu fəaliyyətə uyğun ayrı-ayrı cəhətlərini əks etdirir” 2 . Həm L.S.Vıqotskinin və istinad etdiyi digər tədqiqat- çıların fikirlərinə münasibətdə, həm də “Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi”ni qurarkən A.A.Leontyevin məharətlə istifa- də etdiyi bu yarıgerçək müddəaları layiqincə dəyərləndirə bilmək üçün onun təkcə bu son fikrini diqqətlə analiz etmək kifayətdir. Əvvəla, A.A.Leontyev “real obyekt də stimul-vasitə kimi çıxış etdikdə, o, obyektin psixoloji ekvivalentini əks etdirir” deyərkən hansı “psixoloji ekvivalenti” nəzərdə tut- duğunu, bu psixoloji ekvivalentin söz və ya nitq olmasının mümkün olub-olmadığını nəzərdən keçirək. Təbii, bu psi- xoloji ekvivalent söz ola bilməz. Psixoloji ekvivalent, bi- zim terminlərimizdən istifadə etsək, intellekt obrazı kimi 1 Vıqotskiy L.S. Psoxologiya... 2000, s. 469. 2 Леонтьев А.А. Слово в речевой деятельности. Москва,“Наука”, 1965, с. 22-26. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 61 başa düşülməlidir. Çünki fəaliyyət prosesində “obyekt və əşyanın bütün xüsusiyyətlərini deyil, yalnız bu fəaliyyətə uyğun ayrı-ayrı cəhətlərini əks etdirmək” qabiliyyəti məhz intellekt obrazına məxsusdur. “Söz” və ya “sözə çevrilmiş iş”in belə bir qabiliyyəti və ya imkanı yoxdur. Məsələn, sadəcə “ay” dedikdə gecələr göydə parlayan səma cisminin ümumi obrazından başqa bir şey xatır- lamırıq. Əgər danışığın obyekti ayın üzərindəki ləkələr- dirsə, mütləq şəkildə nitqimizdə ən azı “ay” və “ləkə” sözlərini işlətməliyik. Danışığın obyekti təqvim ayının əvvəlində, ortasında və ya sonunda ay planetinin müxtəlif forma və görüntülərə malik olmasıdırsa, o halda, mütləq şəkildə nitqimizdə ən azı “ay” və “görünüş” sözlərini müxtəlif semantik və qrammatik əlaqələrlə yan-yana işlət- məliyik. Ayrılıqda götürülmüş “ay” sözü müvafiq planetin bütün xüsusiyyətlərini canlandırmaq, əks etdirmək iqtida- rında deyil. Belə bir xüsusiyyət yalnız intellekt obraz- larının birləşməsindən yaranan intellekt kodunda vardır. İkinci bir tərəfdən, əgər A.A.Leontyevin dediyi kimi “stimul-vasitə və ya işarə (yəni, söz – M.Əsgərov) real əşya obyekti olmamalıdır”sa və müstəqil gerçəklik ele- menti kimi kommunikant tərəfindən dərk olunmursa, o halda ayrı-ayrı söz formaları arasından düzgün olanının necə seçilməsi bir müəmmadır. Əgər biz sözləri müstəqil gerçəklik elementləri kimi dərk etmiriksə, o halda “ata” sözünün “aat”, “taa”, “aata”, “ataa” və ya “atta” şəklində deyil, məhz “ata” şəklində deyildiyini və ya yazıldığını necə müəyyən edirik? “Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi” tərəfdarlarının bütün id- dialarına baxmayaraq, qeyd etmək lazımdır ki, obyektiv aləmdə mövcud olan bütün əşya, varlıq və hadisələr Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|