Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 77 praktik tətbiqi fazasıdır. İnsan bu günə qədər bizə məlum olan canlılardan bir cəhəti ilə fərqlənir: o, yaradıcı şəkildə düşünmə və ya baş- qa sözlə desək, sinktual dərketmə qabiliyyətinə malikdir. Sinktual dərketmə bir neçə dərketmə tipinin sintezindən yaranmış mürəkkəb və çoxtərəfli dərketmə üsuludur. Sinktual dərketmənin “xammalı” artıq məlumat baza- sında (baş beyində) mövcud olan informasiyalar arasından seçilib götürülür. Birbaşa dərketmə prosesinin başlanğıc mərhələsində kənardan daxil olan məlumatlar da bu dərketmənin “ilkin materialı” rolunu oynaya bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, istənilən halda sinktual dərketmə ikinci aktın 1-ci fazasında gerçəkləşir. Yəni sinktual dərketmə üçün lazım olan ilkin məlumat baş beyindən deyil, kənar- dan götürüldükdə, bu məlumat vizual, vokal və ya hər hansı digər bir dərketmə üsulu ilə (sinktual dərketmədən başqa) qəbul yarımaktından (1-ci və 2-ci fazalardan) keçərək baş beyinə daxil olur. Buna sinktual dərketmənin hazırlıq mərhələsinin birinci yarımaktı da deyə bilərik. İkinci yarımakt - sinktual dərketmənin ilkin materialı- nın aktiv hala və ya aktiv yaddaşa gətirilməsidir. Birinci aktın ikinci yarımaktında sinktual dərketmənin ilkin mate- rialı baş beyində mühafizə olunan məlumatlar arasından seçilib götürülür (xatırlanır). Baş beyində intellekt kodları şəklində mövcud olan bu məlumat aktiv yaddaşa gətiril- məklə eyni anda beyin aparatının köməyi ilə gerçəklik ele- mentinin real obrazlarına və ya sinktual dərketmənin icra olunacağı obrazlara çevrilir, yəni bu məlumatlar dərketmə prosesinin 3-cü və 4-cü fazalarından keçir. Burada bir məqamı xüsusi qeyd etmək lazımdır. İntel- lekt obraz və kodlarının gerçəklik elementinin apellyativ AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 78 obrazına çevrilməsi müxtəlif şəkillərdə baş verə bilər. Yəni birinci fazada hər hansı bir gerçəklik vahidi (əşya, varlıq) haqqında məlumatın mətn şəklində qəbul edilməsi- nə baxmayaraq, dördüncü fazada həmin məlumat mətnə deyil, gerçəklik elementinin rəsm, sxem, riyazi məlumat və s. kimi obrazlarına çevrilə bilər. Eyni qayda ilə birinci fazada gerçəklik elementinin rəsm, riyazi məlumat, səs formasında olan obrazı dördüncü fazada mətn kimi təqdim oluna bilər. Əslində, bütün bu dəyişmələr intellekt obrazı- nın modullaşmalarıdır. İntellekt obrazlarının modullaş- masının prinsipial əhəmiyyət kəsb edən bəzi cəhətlərini qeyd etməyi lazım bilirik. İntellekt obrazının modullaşması - mövcud intellekt obrazının dərketmə prosesinin icra olunacağı obrazlara çevrilməsidir. Modullaşmanın iki başlıca növü vardır: transformativ modullaşma və reprezentativ modullaşma. Transformativ və reprezentativ modullaşma mahiyyət etibarı ilə dərketməyə yaxın proseslərdir və bu səbəbdən bəzən onlar da yanlışlıqla dərketmənin, əksər halda da sinktual dərketmənin növü, bəzən də özü hesab edilir. Çox vaxt hər hansı bir riyazi qaydanın, yaxud kimyəvi formulun sözlə ifadəsi, məsələnin şərti əsasında riyazi tənlik qurulması, bədii əsərlərdə təbiət mənzərələrinin verilməsi, bədii əsərlərin motivləri əsasında karikatura, peyzaj, miniatürlərin çəkilməsi kimi beyin fəaliyyətləri eyniləşdirilir və “transformativ modullaşma dərketmənin bir növüdür” kimi səhv bir qənaətə gəlinir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu sadalananlardan riyazi qaydanın və kimyəvi formulun sözlə ifadəsi, məsələnin şərti əsasında riyazi tənlik qurulması modullaşma, bədii əsərlərdə təbiət mənzərələrinin verilməsi, bədii əsərlərin AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 79 motivləri əsasında karikatura, mənzərə və miniatürlərin çəkilməsi isə sinktual dərketmənin təzahürləridir. Bu deyilənlərlə bağlı opponentlərimiz tərəfindən belə iradlar söylənə bilər: a) riyazi qaydanın, kimyəvi formulun sözlə ifadəsi və eləcə də bədii əsərlərdə təbiət mənzərələrinin verilməsi – eyni şeydir, yəni gözlə görülən gerçəkliyin sözlə ifadəsi- dir; b) məsələnin şərti əsasında riyazi tənliyin qurulması, bədii əsərlərin motivləri əsasında karikatura, peyzaj, mini- atürlərin çəkilməsi isə, sözlə təsvir olunmuş gerçəkliyin başqa növdən olan simvollarla ifadəsidir və bunları bir- birindən fərqləndirmək, ayrı-ayrı şeylər hesab etmək doğru deyil. Belə düşünən opponentlərimizin nəzərinə bunları çat- dırmaq istərdik: 1) Riyazi qayda və kimyəvi formul sözlə ifadə edilər- kən, eləcə də məsələnin şərti əsasında riyazi tənlik quru- larkən insan tərəfindən yeni heç bir şey icad olunmur və ya yaradılmır. Sadəcə, baş beyində mövcud olan bir simvolik ifadə forması digər simvolik ifadə forması ilə əvəz edilir. Məsələn, (a+b) 2 = a 2 + b 2 + 2ab şəklində olan riyazi düsturun sözlə ifadəsində deyilir: “İki hədd cəminin kvadratı bərabərdir – birinci həddin kvadratı, üstəgəl ikinci həddin kvadratı, üstəgəl birinci həddin ikinci həddə hasilinin iki misli”. Göründüyü kimi, burada söhbət yalnız əvəzlənmədən gedir. İstər bu düstur, istərsə də onun sözlə ifadə şəkli orta məktəbdə oxuduğumuz illərdən bəri əzbər şəkildə yadda- şımıza həkk olunub. İstənilən insan tərəfindən onlardan hər hansı birinin təhrifə yol verilmədən düzgün şəkildə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|