Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
- ĠO-1 ĠO-2 Dəmirçi ĠO-1 ĠO-2 Ağacdələn
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 104 Keçirdiyimiz eksperiment və sınaq təcrübələri belə deməyə əsas verir ki, adətən, gerçəklik elementinə ekviva- lent olan intellekt obrazının tam şəkildə xatırlanmasına baxmayaraq, onun dil struktur vahidinə ekvivalent olan in- tellekt obrazının xatırlanması prosesindəki gecikmələr ana dilindəki yeni sözlər və ya terminlərlə bağlı olur. Dilin struktur vahidinə ekvivalent olan intellekt obra- zının tam şəkildə xatırlanmasına baxmayaraq, onun ger- çəklik elementinə ekvivalent olan intellekt obrazının xatır- lanması prosesindəki gecikmələr isə, əsasən, xarici dillərin öyrənilməsi ilə bağlı müşahidə edilir. Belə hallarda biz dəqiqliklə xatırladığımız həmin əcnəbi sözü dəfələrlə təkrarlayır və onunla bağlı olan gerçəklik elementini, onun birinci intellekt obrazını və ya bu obrazın ana dilimizdəki söz qarşılığını, yaxud da bu sözə ekvivalent olan ikinci intellekt obrazını xatırlamağa çalışırıq. Bu fəsildə verilən şərhlərimizdə indiyə qədər sadəcə leksik səviyyəli sözlərin və ya formaların yaranması haq- qında danışdıq. Bütün nümunələrdə kök morfem tipində olan leksik formalardan istifadə etdik. Qeyd edək ki, kök və şəkilçıdən, eləcə də, iki kökdən ibarət olan leksik səviyyəli formaların yaranma mexanizmi kök morfem tipində olan leksik formaların yaranma mexanizmi ilə tamamilə eynidir. Verilən nümunələrdən (masa, kitab) də aydın şəkildə göründüyü kimi, bir kökdən ibarət olan leksik səviyyəli söz formasının aid olduğu gerçəklik vahidi müstəqil ger- çəklik elementinə, birinci sıra intellekt obrazına, müstəqil söz səviyyəli ada və ikinci sıra intellekt obrazına malikdir. Eynilə onun kimi, kök və şəkilçidən (dəmir+çi), həmçinin AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 105 iki və daha artıq sözün birləşməsindən ibarət olan leksik səviyyəli söz formalarının (ağac+dəl+ən) aid olduğu ger- çəklik vahidi də müstəqil gerçəklik elementinə, birinci sıra intellekt obrazına, müstəqil söz səviyyəli ada və ikinci sıra intellekt obrazına malikdir: ĠO-1 ĠO-2 Dəmirçi ĠO-1 ĠO-2 Ağacdələn Əvvəlki tədqiqat işimizdə düzəltmə və mürəkkəb quruluşa malik olan leksik səviyyəli söz formaları haqqın- da ətraflı şəkildə bəhs etdiyimizə görə 1 burada həmin fikirləri təkrarlamağa ehtiyac duymuruq. Dildə mövcud olan və ya nitqdə istifadə edilən sözlər yalnız leksik səviyyəli formalardan ibarət deyil. Amorf və ya kök dillərdən başqa heç bir dildə yalnız leksik səviyyəli formalarla nə ünsiyyət tam təmin oluna, nə də axıcı nitq qurula bilməz. Ünsiyyətin tam şəkildə təmin edilməsi, dolğun və lakonik nitqin yaranması üçün leksik-qramma- tik və qrammatik formaların iştirakı da vacibdir 2 . Dillərin müasir səviyyəsində hər hansı yeni əşya, varlıq və ya məfhum adını bildirən sözlər, əksər hallarda isə ter- minlər bəzən bir nəfərin (istisna hal kimi), bir sıra hallarda isə xüsusi komissiyanın müzakirəsi və qərarı ilə dilə gəti- rilə bilir 3 . Amma leksik vahidlərin ixtisarı yolu ilə qram- 1 Daha ətraflı bax: Əsgərov M.B. Linqvopsixologiya və ya..., 2011, s. 148-156. 2 Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. Москва-Ленинград, “Издательство Академии Наук СССР”, 1956, 569 с. 3 Sadıqova S. Azərbaycan dili terminologiyasının nəzəri problemləri. Bakı, “Elm”, 2002, 230 s. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 106 matik formaların yaranması, onların leksikləşməsi, eləcə də leksik formaların qrammatikləşməsi qəfildən və bir vahid qərarla baş vermir. Belə dəyişkənliklərin yolu müt- ləq şəkildə okkazionallıq və polifunksionallıqdan keçir. Bəzi hallarda dildə mövcud olan hər hansı bir forma, hətta bütövlükdə tam bir kateqoriya eyni zamanda həm leksik, həm də qrammatik məna və funksiyalara malik ola bilir. Bəzən eyni bir nitq hissəsi çərçivəsində sözün formaca dəyişməsi nəticəsində yaranan yeni məna çalarının söz- yaratma, yoxsa ki, sözdəyişmə hesab edilməsi məsələsi mübahisələrə səbəb olur. Türk dillərində fellərin növ kate- qoriyası məhz belə mübahisə obyektlərindən biridir. Belə ki, bu günün özündə belə müxtəlif fel köklərinə artırıl- maqla yeni məna çaları yaradan -in, -n, -il, -l, -iş, -ş, -dır və s. şəkilçilərin sözdüzəldici, yoxsa sözdəyişdirici olması haqqında hamı tərəfindən qəbul edilən yekun qərar veril- məmişdir. Bəzən bu şəkilçilər qrupunu feilin qrammatik növ kateqoriyasına aid olan sözdəyişdirici şəkilçi, bəzənsə feildən feil düzəldən sözdüzəldici şəkilçi hesab edirlər. Yəni yazmaq, yazılmaq, yazışmaq, yazdırmaq, yazdıril- maq sözləri bəzən tamamilə müstəqil leksik vahidlər, bəzən isə eyni bir felin müxtəlif qrammatik formaları hesab olunur. Əslində Məktubu onlar yazdılar və Məktub onlar tərəfindən yazıldı cümlələrində işlənən yazmaq və yazılmaq formalarını qrammatik forma, Mən məktub yazdım və Mən Yeni Azərbaycan partiyasına yazıldım cümlələrindəki yazdım və yazıldım formalarını isə müstə- qil leksik vahidlər hesab etmək, bizcə, daha düzgündür. Çünki sonuncu cümlədəki yazıldım sözü üzv oldum mənasındadır və yazmaq mənasından tamamilə fərqlənən yeni anlayışdır. Onun birinci sıra gerçəklik elementi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|