Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 107 yazmaq felinin birinci sıra gerçəklik elementindən tama- milə fərqlidir. Aparılan müşahidələr göstərir ki, bəzən situativ xarak- terli nitqin müvəqqəti, keçici ehtiyacları ilə bağlı olaraq ilkin variantda ad və ya hərəkət mənasına malik olan söz- lər ikinci dəfə mücərrəd əşya, ismi və ya feli əlamət və s. kimi təqdim olunur ki, buna dilçilik ədəbiyyatında ikinci təqdimat və ya reprezentasiya hadisəsi deyilir 1 . İkinci təqdimat şəklində meydana çıxan epizodik xarakterli for- malar konkret nitq prosesinin situativ ehtiyacı, dilin lako- nikliyə olan meyli və nitq prosesində ifadə olunmuş ümumi mənanın köməyi ilə yaranır. Çox vaxt kommuni- kant nitq prosesində istifadə etdiyi elementlərdən birini və ya bir neçəsini xüsusi olaraq nəzərə çatdırmaq məqsədilə məntiqi vurğudan, intonasiyadan, sintaktik söz sırasından, üslubi məqamlardan və xüsusi formalardan istifadə edir 2 . İkinci təqdimat nəticəsində meydana çıxan epizodik xarakterli okkazional formaların, yəni leksik-qrammatik formaların birinci intellekt obrazı məsələsinə diqqət verək. Hətta onların linqvo-psixoloji analizinə bu suallara cavab verməklə başlayaq: Leksik-qrammatik formaların müstəqil vahid mahiyyəti daşıyan birinci sıra gerçəklik elementi və intellekt obrazı varmı? Əgər varsa, nə üçün onlar müs- təqil söz deyil? Yox, əgər yoxdursa, onlar necə dərk olunmuşdur? Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, dildə mövcud olan 1 Гузев В.Г. Очерки по теории тюркского словоизменения: Глагол (на материале староанатолийского языка). Ленинград, Издательство “Ленинградского университета” 1990, 168 с. 2 Əsgərov M.B. Türk dillərində zaman formaları, advеrbial fеl formaları və onlar arasında funksional-sеmantik əlaqələr. Bakı, “Elm”, 2003, İkinci nəşr, 180 s. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 108 bütün formaların, o cümlədən, okkazional formaların, həm birinci sıra gerçəklik elementi, həm də birinci sıra intellekt obrazı, əlbəttə ki, vardır. Çünki yalnız o gerçəklik ele- menti ilə bağlı informasiya vermək və ya almaq ehtiyacı yarana bilər ki, həmin gerçəklik elementi ya əvvəlcədən dərk edilmiş olsun, ya da birbaşa informasiya mübadiləsi anında dərk edilsin 1 . Gerçəklik elementi də yalnız o vaxt dərk olunmuş hesab edilir ki, beyin aparatı vasitəsilə onun birinci intellekt obrazı yaradılmış və əsas yaddaşda qeyd edilmiş olsun 2 . Bəzi hallarda ilkin variantda ad və ya feil kimi dərk olunmuş gerçəklik elementlərinin birinci intellekt obrazı müvəqqəti olaraq okkazional formaların birinci intellekt obrazı funksiyasını yerinə yetirir. Məsələn, qaçan tipin- dəki okkazional formanın birinci intellekt obrazı funksi- yasını, əslində, qaçmaq hərəkətinin, qabaqdakı tipindəki okkazional formanın birinci intellekt obrazı funksiyasının isə qabaq isminin əlamət və mücərrəd əşya şəklində təqdim olunmuş birinci intellekt obrazı öz üzərinə götürərək icra edir. Bu məqamda həmin feil və isim müvəqqəti olaraq mücərrəd əlamət və ya mücərrəd əşya kimi çıxış edir. Bu okkazionallaşma prosesində müvəqqəti şəkildə yaranan nitq ehtiyacını ödəmək məqsədi ilə qaçmaq hərəkətinin birinci intellekt obrazı ağıllı, qoçaq, tənbəl, uzun, qısa sözlərinin birinci intellekt obrazları ilə, qabaq isminin birinci intellekt obrazı isə kitab dəftər, qələm, tələbə sözlərinin birinci intellekt obrazları ilə eyni 1 Əsgərov M.B. Dil və dərketmədə qarşılıqlı əksolunmalar. Elmi axtarışlar, AMEA Folklor İnstitutunun elmi toplusu, XXV buraxılış, Bakı, “Səda”, 2006, 111-115. 2 Əsgərov M.B. Dərketmənin mexanizmi. Tədqiqlər, АМЕА Dilçilik İnstitutunun elmi toplusu. Bakı, “Elm”, 2006, N 4, 44-59. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 109 sıraya daxil olur. Müvəqqəti nitq ehtiyacı ödəndikdən sonra isə qaçmaq hərəkətinin və qabaq isminin birinci intellekt obrazları bu sıranı tərk edir, yəni yalnız əvvəlki hərəkət və isim obrazına ekvivalent olaraq qalır 1 . Buraya qədər deyilənlərə əsaslanaraq belə nəticəyə gəl- mək olar ki, leksik-qrammatik formalar tam müstəqil mahiyyət daşımasa belə, istənilən halda birinci sıra ger- çəklik elementinə malikdir. Haqqında bəhs edilən ger- çəklik elementinin aid olduğu gerçəklik vahidi real hə- yatda müstəqil şəkildə mövcud deyil. Bu gerçəklik vahidi müvəqqəti nitq ehtiyacı ödəmək məqsədi ilə ani olaraq yaranır və bu cəhəti ilə qrammatik formalara bənzəyir. Həmin gerçəklik elementinin dərk edilməsi nəticəsində birinci sıra intellekt obrazı yaranır və o, birinci sıra gerçəklik elementinin yadda saxlanılmasını təmin edir. Leksik-qrammatik for- maların gerçəklik elementi bir tərəfdən leksik forma- larda olduğu kimi müstəqil əşya, varlıq, əlamət və s. mahiyyəti daşıyır. Bu za- man onların gerçəklik ele- menti funksiyasını əmələ gəldikləri leksik formalar müvəqqəti olaraq öz üzəri- nə götürür. İO-1 Qaçan İO-2 1 Daha ətraflı bax: Əsgərov M.B. Türk dillərində zaman formaları, advеrbial fеl for- maları və onlar arasında funksional-sеmantik əlaqələr. Bakı, “Elm”, 2003, İkinci nəşr, 180 s. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|