Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 116 yanın varlığı haqqında məlumat verilir. Bu zaman dinlə- yicinin beynində bu dil vahidlərinin hər birinə ekvivalent olan ikinci sıra intellekt obrazları yaranır operativ yad- daşda birinci sıra gerçəklik elementi və intellekt obrazı qeyri-müəyyən olan müvəqqəti bir kodda saxlanılır. Dilin psixoloji və linqvistik problemlərinə həsr olunan araşdırmalarımızda qeyd etmişdik ki, dərk olunan gerçək- lik elementlərinin tipindən asılı olmayaraq, onlarla bağlı bütün dərketmə və təfəkkür prosesləri analoji vahidlər vasitəsilə və analoji ardıcıllıqla cərəyan edir 1 . Həmin fikri davam və inkişaf etdirərək belə deyə bilərik ki, bütün gerçəklik elementləri ilə bağlı dərketmə və təfəkkür pro- seslərinin həm apellyativ vahidləri, həm də cərəyan ardı- cıllıqları tam identikdir. Dilin struktur vahidlərini obyektiv aləmin birbaşa təbiət tərəfindən yaradılan əşyalar, varlıqlar, faktlar, hadisələr kimi birinci sıra gerçəklik elementləri arasında axtarmaq ən azı sadəlövhlük olardı. Çünki dilin struktur vahidi aktiv bir sistemin vahidi olaraq insanın beyin aparatı vasitəsilə yaradılır və həmin aktiv sistemin aktiv vahidi xüsusiyyə- tini məhz yenidən beyin aparatı ilə birləşdikdə qazanır. İnsanın beyin aparatından kənarda mövcud olan forma və ya nitq isə mənasız səslərdən və ya işarələr zəncirindən başqa bir şey deyildir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, söylədiyimiz bu mülahizə N.Xomskini “transformativ qrammatika” və ya “koqnitiv köklər” kimi yanlış nəzəri əsaslara yönəldən analoji müla- hizələr qədər təhlükəli bir sərhəddə dayanır. Bəlkə də, bu 1 Əsgərov M.B. Dərketmə və təfəkkürün vahidləri. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Xəbərləri, Humanitar elmləri seriyası, Bakı, “ADPU”, 2006, № 4, 115-119 AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 117 mülahizə yanlışla gerçək arasındakı sərhədin özüdür. Yenidən söz formasına ekvivalent olan gerçəklik ele- menti məsələsinə qayıdaraq qeyd edək ki, dillərin müasir səviyyəsində ilk baxışdan elə görünə bilər ki, formaya ekvivalent olan birinci sıra gerçəklik elementi həmin for- manın şəkli əlamətidir, yəni cəmlik məzmunu ifadə edən qrammatik formaya ekvivalent olan əsas gerçəklik ele- menti məhz -lar, -lər şəkilçisidir. Belə düşünmək səhvdir. Dərkolunma və ya mənimsəmə üsulundan asılı olma- yaraq, formanın şəkli əlaməti bu formanın ikinci intellekt obrazına ekvivalent olan ikinci sıra gerçəklik elementidir. Başqa sözlə desək, cəmlik məzmununu ifadə edən -lar, - lər şəkilçisi bu formanın ikinci intellekt obrazına ekvi- valent olan ikinci sıra gerçəklik elementidir. Biz insanlar cəmiyyətin fərdi kimi daima nitq vasitəsi ilə ünsiyyətdə olduğumuza görə, bizə elə gəlir ki, qram- matik formanın birinci intellekt obrazı təfəkkür və düşün- cəmizdə izahedici mətn formasında mövcuddur. Eyni qay- dada “xəyal”, “fikir”, “düşüncə” kimi mücərrəd isimlərin birinci intellekt obrazını da izahedici mətn formasında təsəvvür edirik. Nəzərə almaq lazımdır ki, mətnin özündə belə həmin leksik və ya qrammatik formanın bütün xüsusiyyət və ça- larlarını əhatə edən bitkinlik, hərtərəflilik yoxdur. Bu mətn birinci intellekt obrazı yox, onun bəzi cəhətlərinin dil güzgüsündəki əksinin sözlərlə ifadəsidir. Həmin xüsu- siyyətləri nə qədər çox saysaq da, bu mətni nə qədər uzatsaq da, bizə elə gəlir ki, həmin leksik və ya qrammatik formanın tam təsvirini verə bilməmişik. Kənardan bizi müşahidə edənlər də, istənilən vaxt və istənilən məzmun- da dediyimiz sözlərə, həmişə nə isə daha bir xüsusiyyət AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 118 əlavə edə bilir. Bu, bir tərəfdən onu göstərir ki, dərk olunmuş heç bir gerçəklik elementi ilə bağlı, hətta gündə yüz dəfə təmasda olduğumuz kitab, dəftər, qələm kimi maddi sferaya malik gerçəklik vahidlərinin bütün çalar, məzmun və xüsusiy- yətlərini əhatə edən bitkin, hərtərəfli məlumata malik deyilik. İkinci bir tərəfdən də sübut edir ki, həmin əşya- larla bağlı ən zəngin məlumat belə müxtəlif insanlarda müəyyən cəhətləri ilə bir-birindən fərqlənir və istənilən vaxt onlara yeni ştrixlər əlavə oluna bilər. Çünki dərketmə və mənimsəmə prosesləri gerçəklik vahidlərinin bütün çalar, məzmun və xüsusiyyətlərini tam əhatə edən bitkin, hərətərəfli məlumat əsasında deyil, ən aparıcı və başlıca xüsusiyyətlər əsasında gerçəkləşir. Gerçəklik vahidi haq- qında məlumat onunla hər yeni təmas əsasında daha da zənginləşir. Əgər belə olmasaydı, dərketmə və mənim- səmə prosesləri heç bir zaman həyata keçə bilməzdi. Çünki təmasda olduğumuz gerçəklik vahidi haqqında ilk andan etibarən geniş məlumat əldə etmək mümkün olma- dığı kimi, heç bir gerçəklik vahidi haqqında da hərtərəfli və tam məlumat əldə etmək mümkün deyil. C.Millerə görə, qrammatika və ya dil sistemi bizim mənimsədiyimiz bəlli söz sıraları deyil, müvafiq söz sıralarını yarada bilmək üçün lazım olan qaydalardır 1 . Yetkin insanlarda, böyüklərdə və məktəb yaşlı uşaq- larda deyilənlərin məhz bu şəkildə baş verməsi məqbul sayıla bilər. Amma heç bir təhsili, savadı olmayan, “isim” deyəndə öz adını, “sifət” deyəndə öz üz cizgilərini, 1 Миллер Дж., Галентер Е., Прибрам К. Планы и структура поведения: Пер. с англ., Москва, “Прогресс”, 1965, с. 30. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|