Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 119 “xəbər” deyəndə radio-televiziya xəbərlər proqramını düşünən 81 yaşlı qoca da, əlifbanın ilk hərfini belə tanımayan 4-5 yaşlı uşaq da, demək olar ki, bütün qram- matik formalardan təxminən bizim qədər dəqiq və düzgün istifadə edə bilir. Müvafiq söz sıralarını yarada bilmək üçün lazım olan qaydaların bu kontingent tərəfindən mə- nimsənilmiş olması bir yana, sadəcə eşidilmiş olmasını dü- şünmək belə inandırıcı deyil. Bu səbəbdən də C.Millerə bəslədiyimiz dərin rəğbətə baxmayaraq, qeyd etməliyik ki, qrammatik formanın mə- nimsənilməsi prosesi ilkin mərhələdə qaydalar vasitəsilə deyil, azyaşlı uşaqlarda olduğu kimi yanlış və doğru ana- logiyalar əsasında baş verir. Həmin formadan hər növbəti istifadə isə, ilkin mərhələdə əldə edilmiş təcrübənin dəqiq- ləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi yolu ilə reallaşır. Məhz bu səbəbdəndir ki, yeni dil açan körpələr ilkin mərhələdə “al” əvəzinə də, “ver” əvəzinə də “ah” (yəni, “al”) deyir, “sənin” söylədiyi tərzdə də “mənin” (“mənim” əvəzinə) söyləyir. Sonradan böyüklərin yardımı, dəfələrlə uşağa təkrarlatması nəticəsində həmin formanın düzgün analogi- yası formalaşır 1 . Eksperiment və təcrübələr göstərir ki, bəzi formaların yanlış və ədəbi dil normalarından fərqli şəkildə işlədilməsi halı təhsili olmayan yetkin yaşlı insanlarda bütün ömrü boyu müşahidə olunur. Yəni onlar həmişə öz dialekt və ya şivələrində danışırlar. Hətta ali filoloji təhsil almasına baxmayaraq, doğulub-böyüdüyü regionun ləhcəsi ilə danı- şan insanlara da rast gəlirik. Bu bir daha sübut edir ki, bütün formaların, o cümlədən də qrammatik formaların 1 Daha ətraflı bax: Əsgərov M.B. Linqvopsixologiya və ya..., 2011, s. 187-194. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 120 ilkin mənimsənilməsi analogiya prinsipi əsasında baş verir. Uzunmüddətli istifadə nəticəsində daşlaşmış olan bu yanlışdan bütünlüklə yaxa qurtarmaq o qədər də asan olmur. Belə insanlar lazım gələndə öz nitqlərində bütün ədəbi dil normalarına, yəni qrammatik və sintaktik qayda- lara əməl etsələr də, ekstremal vəziyyətlərdə, məsələn, qorxanda əsəbiləşəndə özlərindən asılı olmayaraq yenidən hafizələrinə həkk olmuş dialektizmlərə qayıdırlar. Belə yanlış analogiyalardan tam azad olmağın yeganə yolu hə- min yanlış analogiyanın doğru analogiya ilə əvəzlənməsi, eyni tərzdə “daşlaşdırılmasıdır”. Bu isə gərgin əmək və diqqət tələb edən uzunmüddətli prosesdir. Qrammatik formaların birinci intellekt obrazı və ger- çəklik elementi, onların mahiyyəti və yaranma mexanizmi ilə bağlı buraya qədər deyilənləri ümumiləşdirərək belə bir qərara gələ bilərik: Qrammatik formaların birinci sıra ger- çəklik elementi ilkin mərhələdə alışqanlıq, vərdiş və analogiyalar əsasında formalaşan, sonrakı hər kontakt nəticəsində dəqiqləşdirilən və təkmilləşdirilən abstrakt təsəvvürlərdir ki, onların da dərk olunması nəticəsində həmin formaların birinci intellekt obrazı yaranmış olur. Təbiidir ki, qrammatik formanın birinci intellekt obrazı göz önündə canlandırılan və ya təsəvvür olunan heç bir real və ya vizual obraza ekvivalent deyil. Bu cəhəti ilə qrammatik formalar mücərrəd isimləri xatırladır. Qrammatik forma yalnız müstəqil bir tam mahiyyəti daşıyan digər (adətən leksik formaların) intellekt obrazları ilə birləşdikdə həmin intellekt obrazının ekvivalent olduğu gerçəklik elementinin digər gerçəklik elementləri ilə əlaqə və münasibətlərini əks etdirir. Ayrılıqda isə qrammatik formanın gerçəklik elementi abstrakt təsəvvürdən başqa AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 121 bir şey deyildir. Məsələn, Azərbaycan dilində ismin yerlik hal şəkilçisi olan -da 2 şəkilçisi ilə bağlı mövcud olan abstrakt təsəvvürlərdən bəziləri aşağıdakı kimidir: 1) Orta məktəbin ilk 4 sinfini oxumuş 81 yaşlı təqaüdçü Yaqub Abdullayevin abstrakt təsəvvürünə görə, “-da, -də artırılan söz, iş görən adamın yerini göstərir 1 ”. 2) Orta məktəb həcmində verilən abstrakt təsəvvürə görə, “İsmin yerlik halı əşya və ya hərəkətin yerini bil- dirir... -da 2 şəkilçisi ilə düzəlir” 2 . 3) Ali məktəb həcmində verilən abstrakt təsəvvürə görə, “İsmin yerlik halı, başlıca olaraq yer məzmunu ifadə edir. Bu halda işlənən sözlər ya iş və hərəkətin, ya da əşyanın yerini bildirir” 3 və s. Müxtəlif mənbələrdən götürülmüş bu şərhlər bir daha sübut edir ki, bu və ya digər qrammatik formanın gerçək- lik elementi abstrakt təsəvvür olmaqla yanaşı, kommuni- kant kontingentindən və onlarda formalaşmış analogiya- lardan asılı olaraq fərqliliklərə malikdir, daim dəyişir və inkişaf edir. Bununla belə, həmin abstrakt təsəvvür aid ol- duğu kontingent tərəfindən müvafiq qrammatik formadan lazımi səviyyədə istifadə oluna bilməsi üçün kafidir. Eyni bir kateqoriyaya aid şəkilçilərlə düzələn bütün qrammatik formalar artırıldığı bütün kök və ya əsaslarda eyni məna çaları yaradır, yəni bağlandığı əsas intellekt ob- razına ekvivalent olan gerçəklik elementi ilə digər gerçək- lik elementləri arasında mövcud olan eyni tipli əlaqə və 1 Abdullayev Yaqub Hacı oğlu, Oğuz rayon sakini, 81 yaşında. 2 Nağısoylu M. Azərbaycan dili (Ali təhsilə hazırlıq kurslarının dinləyiciləri üçün dərslik). Bakı, “Zirvə yayınları”, 1999, s. 42. 3 Hüsеynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. III hissə. Bakı. “Maarif”, 1983, s. 61. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|