Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 110 Bu halda leksik-qrammatik formalar mahiyyət etibarı ilə leksik formalara bənzər olurlar. Digər tərəfdən isə bu forma- ların gerçəklik elementi onların əmələ gətirdiyi leksik-qrammatik kateqoriyanın ümumi mənası ilə bağlı olan abstrakt təsəvvür ma- hiyyəti daşıyır. Bu məqamda isə leksik-qram- matik formalar qrammatik for- malara yaxınlaşır. İO-1 -an, -ən İO-2 əlamətə çevrilən hərəkət Leksik-qrammatik formaların birinci sıra gerçəklik elementi daha çox onların bir kateqoriya kimi abstrakt təsəvvür mahiyyətini əks etdirir. Bu səbəbdən də leksik- qrammatik formaları leksik kateqoriyalarla deyil, qram- matik kateqoriyalarla eyni müstəvidə nəzərdən keçirmək daha məqsədəuyğun hesab edilir 1 . Leksik-qrammatik formaların ikinci sıra gerçəklik ele- menti şəkilçi tipində olan dil struktur vahidləri, ikinci sıra intellekt obrazı isə bu şəkilçilərin yadda qalmasını təmin edən dərketmə vahidləridir. Dilin ilkin qolunu təşkil edən şifahi nitq leksik, leksik- qrammatik, qrammatik formalar ardıcıllığı ilə yaranmış və təkamül etmişdir – fikri, demək olar ki, bütün tədqiqatçılar tərəfindən qəbul olunur. Dillərin diaxron aspektdə tədqiqi- nə həsr olunmuş araşdırmalar ilkin mərhələdə nitqin kök sözlər və sırf leksik vahidlərdən ibarət olması fikrinə 1 Daha ətrafı bax: Гузев В.Г. … Диссертация на соискание ученой степени доктора филологических наук. Ленинград, 1986, 356 с. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 111 dəstək verir 1 . Burada L.V.Şerbanın bir mülahizəsini yada salmaq ye- rinə düşər. O yazır: “Qrammatika nitq fəaliyyəti ilə bağlı qaydalar toplusudur ... və danışan şəхs ifadə еtmək istədiyi fikrə uyğun dеyimləri fоrmalaşdırarkən оna əsaslanır. Əgər bizim linqvistik təcrübəmiz qrammatika adlandırdığımız sistem şəklində formalaşmış olmasaydı, о halda, bizim eşitdiklərini təkrarlayan və başa düşən tutuquşundan heç bir fərqimiz оlmazdı” 2 . İndi də dərketmə proseslərinin izi ilə qrammatik forma- ların birinci və ikinci sıra gerçəklik vahidlərinin mahiy- yətini müəyyən etməyə və onlara aid olan birinci və ikinci sıra intellekt obrazlarının yaranma mexanizmini izləməyə cəhd göstərək. İlk növbədə onu qeyd edək ki, digər dil vahidləri kimi, qrammatik, o cümlədən, leksik-qrammatik formalara və kateqoriyalara aid olan bütün şəkilçi variant- ları ayrı-ayrı olmaqla dil daşıyıcıları tərəfindən dərk edilmişdir. Yəni qrammatik forma olan şəxs kateqoriya- sının bütün şəkilçiləri, o cümlədən birinci şəxs üzrə -ım 4 , - m, -ımız 4 , -mız 4 , ikinci şəxs üzrə -ın 4 , -n, -ınız 4 , -nız 4 , üçüncü şəxs üzrə -ı 4 , -sı 4 , -ları 2 şəkilçiləri və yaxud da leksik-qrammatik forma əmələ gətirməyə qadir olan -il 4 , - dir 4 şəkilçiləri və s. müstəqil gerçəklik elementləri kimi dərk edilərək ikinci intellekt obrazı şəklində yaddaşımıza həkk olunmuşdur. Əks halda, bu və ya digər sözə lazım gələn şəkilçi variantını düzgün artıra bilməzdik. Deməli, 1 Məhərrəmli B. Türk dillərində bir saitdən ibarət köklərin semantik inkişafı. “Dilçilik İnstitutunun əsərləri”. АМЕА Dilçilik İnstitutu. Bakı, “Elm”, 2009, 209- 218.; Rəcəbli Ə. Göytürk dilinin leksikası. Bakı, “Nurlan”, 2004, 428 s.; Rzasoy S. Oğuz mifinin paradiqmaları. Baki. “Səda”, 2004, 200 s. 2 Şerba L.V, göstərilən əsəri, s 47-48. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 112 baş beynimizdə ikinci sıra gerçəklik elementi mahiyyəti daşıyan hər bir şəkilçi variantının dərk olunması nəticəsində yaranmış ikinci intellekt obrazı mövcuddur. Əcnəb tələbələrlə apardığımız eksperimentlər nəticə- sində belə məlum olmuşdur ki, leksik söz qəliblərinin mə- nimsənilməsinə baxmayaraq, ayrı-ayrı qrammatik mor- femləri müstəqil gerçəklik elementi kimi mənimsəməyən dinləyicilər müxtəlif leksik və qrammatik vahidləri (for- maları) yarada bilmirlər. Məsələn, öyrənilən dildə leksik vahid kimi “kitab”, “dəftər”, “qonşu”, “güzgü”, “ana” sözlərini və mənsu- biyyət kateqoriyasının qəlibi kimi “söz+mənsubiyyət şə- kilçisi” formulunu bilməsinə baxmayaraq, birinci şəxsin mənsubiyyət şəkilçilərinin tam paradiqmasını (-ım, -im, - um, -üm, -m) müstəqil gerçəklik elementləri kimi dərk edib yadda saxlamayan dinləyici həmin sözləri mənsu- biyyət şəkilçiləri ilə düzgün işlədə bilmir. Yəni bu sözlərə konkret olaraq nə əlavə etmək lazım gəldiyini bilmir. Sözləri də, şəkilçiləri də ayrı-ayrılıqda dərk etmiş din- ləyici saitlərin ahəngini müstəqil gerçəklik elementi və ya kodu kimi dərk etməyibsə, yenə də həmin sözləri mənsu- biyyət şəkilçiləri ilə düzgün işlədə bilmir. İndi də hansı sözə şəkilçilərin konkret olaraq hansı variantının artırılma- sının lazım gəldiyini müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkir. Yuxarıda qeyd etdik ki, dilin ilkin təşəkkülü prosesində qrammatik və leksik-qrammatik formalar leksik formalar- dan yaransa da, onların birinci və ikinci intellekt obrazla- rında ümumi bənzərlikdən başqa heç bir eyniyyət yoxdur. Burada haqqında danışılan mənsubiyyət şəkilçiləri, eləcə də ismi və feili xəbər formaları ilə işlənən şəxs son- luqları və tarixən onların əmələ gəlmiş olduğu şəxs əvəz- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|