ĠAMĠl rəhmanzadə
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
128 Sovet dövlətinin mahiyyət etibarı ilə sosial-paternalist və ideokratik imperiya kimi qəbul etsək, əvvəlki fikirlərimizi ümumiləşdirərək, söyləyə bilərik: bolşevik yuxarıları - imperiyanın yeni hakim sinfi vahid siyasi və ideya təməli üzərində Avrasiya məkanında yaşayan çeşidli etnosları bir ümumiliyə inteqrasiya etməyə çalışırdılar. Bu da etnoərazi münaqişələrinin tezliklə yoluna qoyulması istəyini obyektiv olaraq şərtləndirirdi. Burada bir məqama da diqqət yetirilməlidir: sovet dövləti imperiya idi. Fəqət o, 1917-1921-ci illərin milli-dövlətçilik təcrübəsinə də etinasız yanaşa bilməzdi. Məhz ona görə də milli-ərazi təşkilinin əsasına federativ dövlət quruluşu forması qoyulmuşdu. Federasiya çərçivəsində yaradılan respublikaların (bunlar özünəməxsus millət-dövlətləri xatırlayırdı) ərazilərinin təsbiti isə bu federasiyanın təşkilatçıları və ideoloqlarının obyektiv istəyindən asılı olmayaraq, tarixi, təsərrüfat və s. səbəblər üzündən mübahisə və ixtilaflar doğurmaya bilməzdi. Ona görə də unutmamalıyıq ki, milli-ərazi ayrılmalarının praktiki gerçəkləşdirilməsi zamanı tarixi, etnosiyasi və etnososial reallıqlar müəyyən hallarda ya az nəzərə alınır, ya da onlara etina edilmirdi. Azərbaycanın 20-30-cu illərə aid bu sahədə acı təcrübəsi də deyilənlərə dəlalət edir. Elə növbəti fəsildə bəhs edəcəyimiz zaqatalalıların Sığnaq qəzasındakı torpaqları məsələsi də bu qəbil problemlərdən idi. Beləliklə, 1920-21-ci illərdə Zaqatalanın siyasi mənsubluğu ilə bağlı münaqişə dinamikasında mühüm dəyişikliklər baş vermişdi. Həmin dəyişikliklərə təkan verən hadisə kimi Azərbaycanın sovetləşməsi çıxış etdi. Bu hadisə Cənubi Qafqazı bir müddət sosial-siyasi və geosiyasi hüdudlarla parçaladı: nəticədə obyektiv olaraq Gürcüstan Antantanın - Qərbin düşərgəsində, Azərbaycan isə həmin Qərbin antitezisi kimi formalaşmaqda olan Avrasiya ümumiliyində - sovet düşərgəsində bulundu. Bu amil 1920-ci ilin aprelin sonu-mayın əvvəllərində Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərinin sürətlə pisləşməsində və hətta lokal konfrontasiyanın meydana çıxmasında önəmli rol oynadı. Sözügedən konfrontasiyanın səbəb və amilləri sırasında bir məqam diqqətimizi xüsusən cəlb etmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi, 1920-ci ilin mayında mərkəzi Sovet hökuməti ilə Orconikidze və Kirovun simasında yerli Qafqaz bolşevik rəhbərliyi arasında regionda sonrakı hərəkətlər barədə taktiki səciyyəli fikir ayrılığı ortaya çıxmışdı. Əgər Lenin başda olmaqla birincilər Polşa və Vrangel ilə müharibə şəraitində Cənubi Qafqazda hələlik yalnız Azərbaycanla kifayətlənməyi lazım bilirdilərsə, Qafqaz bolşevikləri Azərbaycan ssenarisinin Gürcüstanda da uğurla tətbiqinə ümid edirdilər. Elə Azərbaycan-Gürcüstan hərbi münaqişəsinin (əslində isə «Azərbaycan» psevdonimi altında XI Ordu hissələri maskalanırdı) əsas 129 təşəbbüskarları da məhz bu şəxslər idilər: onlar öz planlarında Azərbaycana bir alət və platsdarm rolunu ayırmışdılar. Fəqət bir tərəfdən Polşa cəbhəsində hadisələrin arzuolunmaz səpkidə inkişafı, digər tərəfdən isə Gürcüstanın kifayət qədər müqavimət göstərməsi mərkəzin nöqteyi-nəzərinin üstünlük qazanmasına gətirib çıxardı və Gürcüstana planlaşdırılan müdaxilə dayandırıldı. Sovet-gürcü qarşıdurması Zaqatala ilə bağlı münaqişəni aktuallaşdırdı. Əvvəla, may toqquşmalarının bir teatrı da sözügedən mahal idi. İkincisi və ən əsası, mayın 7 və 12-də Moskvada imzalanmış müqavilə və ona əlavə saziş, habelə Azərbaycanla Gürcüstan arasında Ağstafada bağlanmış müqavilə mübahisəli məsələni hüquq müstəvisinə çıxardı. Ağstafa müqaviləsi ümumiyyətlə mahalın siyasi mənsubluğunu mübahisə predmeti kimi Azərbaycan rəsmilərinin də tanıdığı ilk hüquqi sənəd oldu. Fəqət əməli baxımdan bu sənədlər Gürcüstanın ümidlərini doğrultmadı: sovet hökuməti ümumiyyətlə, Cənubi Qafqazın qəti ərazi-inzibati bölgüsünü onun tam sovetləşməsindən sonraya saxlamışdı. Zaqatala siyasi mənsubluğu ilə bağlı mübahisənin aktuallaşmasında bir başqa mühüm amil iyun ayında mahalda baş vermiş üsyan oldu. Qızıl Ordu komandanlığının sözün əsl mənasında qarətçi əməlləri və yerli xüsusiyyətlərə etinasız siyasətinin nəticəsi kimi meydana çıxmış üsyan gedişində onun rəhbərliyi Gürcüstan hökumət orqanları ilə saziş imzaladı. Sazişin nəzərdən keçirilməsi bizə söyləməyə imkan verir ki, o sırf siyasi mülahizələrə əsasən imzalanmışdı: bu akt, bir tərəfdən mahaldakı yeni, inqilabi gerçəkliyin üsyan başçılarının – bölgənin əvvəlki elitasının sosial-siyasi maraq və statuslarına zidd olmasından, digər tərəfdən isə əhalinin kütləvi şəkildə sosial narazılığından nəşət edirdi. Həmçinin biz ehtimal etdik ki, bu qərar müəyyən mənada Tiflisdəki «Azərbaycan qurtuluş komitəsi» ilə də razılaşdırılmışdı. Hər halda, qənaətimizcə, sözügedən saziş üsyan rəhbərliyi tərəfindən müvəqqəti taktiki gediş kimi qavranılırdı. Üsyanın yatırılmasından sonra mahalda siyasi və sosial-iqtisadi vəziyyət ağır olaraq qalmaqda idi. Vəziyyəti mürəkkəbləşdirən bir məqam da Gürcüstan hakimiyyət orqanlarının Şirək düzündə zaqatalalıların yetişdirib-biçdikləri taxılı mahala aparmalarına əvvəlcə maneə törətmələri, sonra isə qismən icazə vermələri idi. Zaqatala mahalının hansı dövlətə mənsubluğu məsələsi öz qəti həllini yalnız Gürcüstanın sovetləşməsindən sonra tapdı: 1921-ci ilin iyulun 5-də F.Maxaradze və N.Nərimanov Azərbaycan və Gürcüstan arasında sərhəd xəttinin müəyyənləşdirilməsinə dair qətnaməyə imza atdılar. Bu sənədlə, habelə 15 noyabr 1921-ci il M.Hacıyev-B.Mdivani sazişi ilə Gürcüstan SSR Zaqatala dairəsinə olan bütün iddialarından əl çəkirdi. Biz sözügedən münaqişənin həllində bəzi amillərin rolunu göstərmişdik. Əvvəla, artıq qeyd etdiyimiz kimi, mahalın əhalisinin mütləq əksəriyyətini - təqr. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|