Andijon mashinasozlik instituti standartlashtirish asoslari

1.1-rasm.
Yer tashqi po`stlog`i(litosfera)nigi kimyoviy elementlar bo`yicha tarkib 
diagrammalari (
a
)- massa bo`yicha (
b
) – atomlar soni bo`yicha foiz qiymatlarda 
1.1- jadvaldan ko`rinib turibdiki, litosferaning 98 foizdan ortig`i 9ta kimyoviy 
elementlardan tashkil topgan. Qolgan 2 foizga yaqini D.I.Mendeleyev jadvalidagi 90 ortiq 
elementlarga to`g`ri keladi. Jadvalda ko`rsatilgan elementlarning atomlar soni bo`yicha 
yerda tarqalishiga oid diagrammalar 1.1- rasmda keltirilgan. Xulosa qilib, qayt etilsa, Yer 
tashqi po`stlog`i- litosfera xaqiqatan xam muayan 
k
imyoviy tarkib va tuzulmaga ega. 
1.2-rasm.
Tabiiy resurslarning turlari. 
Xozirgi payitda turli tabiatshunos olim va mutaxassislar tomonidan aniqlangan, 
zaxiralari mukammal xisob-kitob qilingan, samarali foydalanish soxalari tavsiflangan 
va tabiatda mavjud barcha tur xomashiyo resurslarini, umumiy xolda sxema 
ko’rinishida 1.2-rasmda ko’rsatilgan. 
TABIIY RESURSLAR 
TUGAYDIGAN 
TUGAMAYDIGAN 
TIKLANMAY
DIGAN
TIKLANADIGAN
K
OSMIK 
ENERGIYA
ATMOSFERA
HAVOSI
RUDALI
MINERALLAR
O`
SIMLIKLAR
QUYOSH
ENERGIYASI
DENGIZ-OKEAN, 
KO`L, DARYO VA 
BOSHQA 
SUV 
MANBALARI 
NORUDA 
MINERALLAR 
O`SIMLIKLAR 
YER ICHKI 
ENERGIYASI 
YER OSTI SUVLARI 
TABIIY GAZ, 
NEFT, KO`MIR 
VA 
BOSHQALAR 
JONZOT VA 
XAYVONOT 
OLAMI 
DENGIZ-OKEAN 
SUVLARINING 
QIRG`OQQA URILISH
ENERGIYASI
ADABIY MUZLIKLAR 
TARKIBIDAGI
SUVLAR
GIDROELEKTR 
STANSIYA-LAR 
ENERGIYASI 

---

37 
1.2-rasimda malumotlardan shuni xam tasavvur etish mumkin.Yerda mavjud 
bo’lgan barcha tyrdagi tabiiy resurslar ikki xil gurux vaqt o’tishi bilan zaxirasi 
qachonlardir tugaydigan va xech qachon tugamaydigan turlardan iborat ekan.Albatta, 
ularning xar biri o’ziga xos sifat miqdoir ko’rsatkichlarga ega. Quyida yer osti 
qatlamlaridanqazib olib, ular asosida turli-tuman modda-mahsulotlar va materiallar 
ishlab chiqariladigan tabiiy resurslar to`g`risida fikr yuritamiz. 
Litosfera tarkibidagi barcha tur tabiiy resuslarni, shartli ravishda, 3-guruxga 
ajiratish mumkin; rudali, norudali va organogen birikmala. 
Birichidan malum turdagi metallarni tutgan minerallar kiradi . Ularga 
quydagicha geologik nomlanadigan mineralarni ko’rsatish mumkin ; 
-Tarkibida temir [Fe] bo’lgan magnit, gamotit, limonit, minerallari.’ 
- alyuminiy [Al] li boksit, kaolinit kabi minerallar.; 
- mis [Cu] tutgan xalkozin va xalkopirit kabilar; 
- molibden [Mo] li molibdenit, volfram [Wo] bo’lgan volframit, shelit kabi 
mineralar 
va xokazolar. 
Ikkinchi gurux-norudali mineral resuslar; 
-
Gil [alyumosilikat] lar, jumlafdan, kaolinit, montmorillanit, glauzit, 
poligorsit, sepiolit kabi yuqori darajada sorbentlik xususiyatiga ega bo’lgan 
mineral jinslar, 
-
Karbonat [kalsit, margel va boshqa] lar
-
Sulfide va sulfat [selistin, gips kabi] lar
-
Xar-xil kimyoviy oksid va tuz[masalan, osh tuzi galit, fosforli – apatit yoki 
fosfat]lar. 
Uchunchi gurux – organogen resurslar, yani ko’mir, neft, tabiiy gaz va 
boshqalar.
Xulosa qilinsa. Yer tashqi qattiq po’stlog’I [litosfera] va uning tarkibida turli xil 
organogen va noorganik mineral birikmalarning vujudga kelishi, ularning shu kungi 
sifat va miqdor ko’rsatkichlarda namoyon bo’lishi negizida kimyoviy reyaksiya –
jarayonlarining o’rni nixoyatda katta.

---

38 
Ular turli davirlarda xar xil bosqich va shart –sharoitda tabiiy xolda amalga 
oshadi.Bunda juda kichik janzodlar, yani mikroorganizimlar, albata biogatalizator 
vazifasini o’tagani xam yaxshi malum. Xullas tabiiy resuslarni tabiiy sharoitda takror 
o’tkazib va tezlik bilan xosil qilib bo’lmaydi. SHuning uchun xam barcha xayotiy 
muxum tabiy omillar shu jumladan xomashiyo resuslariga oqilona munosabatda 
bo’lmoq va standartlashtirishda asosiy omilar sifatida xisoblash darkor. 
Yer shari litosferasi ustida, uning bio qobig’i-biosfera mavjud.Bioqobiq tarkibini 
tashkil etuvchi tirik organizimlar to’g’risida fikir yuritilganda, birinchi navbatda , ko’z 
oldimizga Yer yuza qisimidagi o’t-giyox va turli xil o’simliklar, xar xil xashorat va 
xayvonat olami gavdalanadi.Ularni xar bir kishi o’z xayoti davomida ko’rishi 
muqqrrar. Lekin, yer bioqobig’i tarkibida yana shunday unsurlar xam borki, ularni 
faqat optik mikroskop yoki elektron mikroskoplar vositasidagina ko’ra olish mumkin. 
Masalan, suv va xavo tuproq va tosh tarkibidagi mikroorganizim- bakteriya kabilar ana 
shular jumlasidandir. Bioqobiq tarkibining juda kata qismini tashkil qiladi, albatta. 
Ular ham xilma xil. Biroq hamma turdagi o`simlik olamini birlashtiradigan umumiy 
xossa shundan idoratki, ular havodan karbonat angidrid gazini o`zlariga yutib, karbon 
elementini kimyoviy bog`lab(assimlyasiyalab) o`z tanalarida har xil va polisaharid 
organik mahsulotlar, masalan, turlicha tarkib-tuzilmadagi saharid va polisaharidlarni 
sintez qilishadi. Bunda shunisi axamiyatliki, tashqi muhitga toza kislarod ajratib 
chiqaradi. Demak, barcha turdagi tirik jonzotu-, shu jumladan, inson uchun eng 
birinchi zarur hayotiy omil xisoblanadigan sof kislarod gazining xavo muxitida 
uzluksiz bo’lib turishi o’simliklar tufaylidir.
Yer bioqobig`ining hozirgi tarkib-tuzilma, shakl va ko`rsatkichlariga etib 
kelguniga qadar, kurrai-zaminda mavjud bo`lgan turli-tuman abiogen omil va 
jarayonlar ta`sirida bo`lgan. Yerda doim vulqon otilib turgan, shuningdek, zilzila va 
tog` ko`chish paytlarida yer yoriqlaridan atmosferaga kata miqdorda turli xil gazlar, 
shu jumladan, karbonat angidridi ham ajralib chiqqan. Ularning aksariyati, o`simliklar 
tamonidan o`zlashtirilgan va, privord-natijada, tabiiy kechadigan fotosintez jarayonlari 
tufayli kislarodga boy havo muhiti barpo etilib turilgan. Havodagi kislarod gazining 

---

39 
muayyan qismi, Quyosh nuri va energiyasi vositasida, kimyoviy o`zgarib ozon 
gazi(stratosfera qatlamida joylashgan)nihosil qilgan deyish mumkin. 
Xullas atmosferaning kislarod gazi bilan boyib turilishi o`simliklarning 
ahamiyati juda katta. Ikkinchi tamondan, o`simliklar jonzotu- xayvonlar olami hamda 
insoniyatga eng zarur ozuqa modda-mahsulotlar, nihoyat, yashash makoni-manziliniu 
yahshilash uchun kerakli materiallar manbalari vazifasini o`taydi. Bu o`ta muhim 
hayotiy omil atmosferani shakillantiradi.