Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İKTİsat anabiLİm dali

51 
 
 
hazzın, doğal olarak, emekçinin gönlündeki hazdan fazla olduğunu varsayalım. Peki ne 
kadar,  kaç  kat  daha  fazladır?  Elli  bin  kat?  Bu  kesinlikle  herhangi  birinin  kendisi  için 
söyleyeceğinden fazladır. O zaman, bin kat? Yüz kat? On kat? Beş kat? İki kat? Oran 
bunlardan  hangisi  olur?  (…)  Beş  katı  oldukça  fazla  görünür.  İki  katı  bile  cömert  bir 
orandır (Bentham, 2005: 309). 
Servet,  hâlihazırda  ona  en  az  sahip  olana  verilirse  gerçekleşecek  toplam 
mutluluk, en fazla sahip olana verildiğinde gerçekleşecek olandan büyüktür.  
Bentham’ın reform önerileri, eşitlikçi bir düzen kurma amacına yönelik değildi. 
Nitekim  Bentham,  eşitlik  taraftarı  olmadığını  söylemişti.  Toplumun  büyük 
çoğunluğunu  oluşturan,  geliri  en  düşük  kesimin  gelirindeki,  en  yüksek  gelir 
düzeyindeki kesim aleyhine ufak bir artış, toplam mutluluğu artırdığı ölçüde istenilir 
bir durumdu.   Emekçilerin geçiminin sağlanması –lüks içinde yaşamaları değil- bunu 
sağlardı. Çünkü geçim, Bentham’a göre temel amaç olan mutluluğa ulaşmada gereken 
tali amaçlar arasında ilk sıradadır (Bentham, 2005: 213). 
Jean  Baptiste  Say  (1767–1832),  Bentham’ın  İngiltere’de  geliştirdiği 
düşüncelerin  benzerlerini  Fransa’da  geliştirdi  ve  yayınladı.  1803’te  Fransa’da 
yayınlanan Traité d'économie Politique (Politik İktisat Üzerine Bir İnceleme), yazarın 
hayatta olduğu dönemde, eklemeler ve düzenlemelerle beş kez basıldı. Yazarın yayına 
hazırladığı son baskı 1826 yılındadır. Ölümünden sonra, 1846 yılında, yazarın yaptığı 
düzenlemelerle oğlu tarafından bastırılmıştır.  
Eserinin  ‘Servetin  Üretimi  Üzerine’  isimli  ilk  kitabının  ilk  bölümü,  ‘Üretim 
Kavramından  Ne  Anlaşılacağı  Üzerine’  başlığını  taşır.  Anlaşılması  gereken  şey, 
üretimin meta değil, fayda yaratma eylemi olduğudur.  
Bir kişi, herhangi bir şeye değer atfediyorsa, bunun, o şeyin faydalı nitelikleri sebebiyle 
olduğu  evrensel  bir  gerçektir.  (…)  Belirli  bir  nesnenin,  insanlığın  çeşitli  isteklerini 
karşılamak konusundaki doğal  uygunluk  ya  da  kabiliyetine fayda  adını vereceğim. Ve 

---

52 
 
 
herhangi bir faydaya sahip bir nesnenin  üretiminin, servet üretimi olduğunu söyleyerek 
devam edeceğim; nesnelerin faydası değerlerinin temelidir ve değerleri serveti oluşturur. 
(…) Bir kişinin tüm yapabileceği, bir materyali, ona daha önce sahip olmadığı bir faydayı 
verecek ya da daha önce sahip olduğu faydayı artıracak şekilde yeniden üretmektir. Bu 
yüzden,  gerçekte  yaratılan,  madde  değil  faydadır  ve  ben  buna  servet  üretimi  adını 
veriyorum. 
(…) Üretim, madde değil, fayda yaratmaktır. Meta, uzunluğu, büyüklüğü ya da ağırlığıyla 
değil, sunduğu faydayla ölçülür. 
(…)  Değişim  değeri  ya  da  fiyat,  bir  şeyin  kabul  edilen  faydasının  göstergesidir.  (Say, 
2007: 62). 
Metanın  değerinin  kaynağı  faydasıdır  ve  fiyatı  tamamıyla  onun  kullanım 
değerine ya da faydasına bağlıdır.  
Say, Ricardo’nun emeğin değer kaynağı olduğu düşüncesinin  üzerinde özellikle 
durdu.  Malın  değerinin  kaynağının  “verimli  etmen”  olduğunu  iddia  ederken 
yanıldığını söyledi. 
Verimli  etmenlerin  (emek  ve  sermaye)  bölüşümdeki  paylarını  ise,  Smith  ve 
Ricardo’nun  yaptığının  aksine,  aralarındaki  çatışmayla  değil,  işbirliğiyle  açıkladı. 
“Verimli  etmene  değerini  veren,  fayda  üretmedeki  başarısıdır;  değer,  üretim 
faaliyetindeki işbirliğinin önemiyle orantılıdır, ve üretilen her tekil ürün için, üretim 
maliyetini oluşturur” (ibid, s. 287). 
Smith ve Ricardo’nun emek ve sermaye arasındaki çatışmanın ve kârı emeğin 
ürününden  kesinti  olarak  görmelerinin  aksine  Say,  sermayeyi  tutumluluğun  ödülü 
olarak  gördü.  Sermayeyi  “kaçınma”nın  ödülü  olarak  gören  Senior  ile  birlikte  neo-
klasik bölüşüm kuramına öncülük etti.  
Say, iktisadi düşünce tarihi alanında önemli bir eşiği ifade eder çünkü “fayda 
yaklaşımını,  onun  Nassau  Senior  ile  birlikte  19.  yüzyıl  sonunda  ve  20.  yüzyılda 

---

53 
 
 
iktisada  hâkim  olacak  neoklasik  geleneğin  en  önemli  habercisi  olduğunu  gösteren, 
metodolojik  bir  yaklaşım  ve  bir  toplumsal  felsefe  bağlamında  gördü”  (Hunt,  2009: 
182).  
Nassau Senior (1790-1864), 1836’da İngiltere’de yayınlanan An Outline of the 
Science of  Political Economy  (Politik İktisat  Biliminin Ana Hatları)  eseriyle  İngiliz 
klasik  politik  iktisat  okulundan  önemli  bir  kopuşu  gerçekleştirdi.  Politik  iktisat 
biliminin kapsamını, bilimi bütün törel içerimlerinden arındırarak daralttı.  
Senior’un politik iktisat bilimin konusu, kapsamı ve yönteminde gerçekleştirdiği 
dönüşüm, döneminin maddi koşullarıyla yakından ilişkilidir.
21
 Senior, 1830’dan önce, 
işçi  sınıfının  sefaletine  sempati  ve  hayırsever  bir  ilgiyle  yaklaşmıştı  ve  gelecekleri 
konusunda  iyimserdi.  Ekonomideki  verimlilik  artışının  işçilerin  yaşam  standardını 
yükselteceğini düşünüyordu. “Korkunç 1830 sonbaharı”ndan sonra görüşleri değişti. 
1830’lar,  Sanayi  Devrimi’nin  insanlık  dışı  bir  sömürü  ve  aşağılamaya  maruz 
bıraktığı işçi sınıfının, bu koşullara ayaklanmalar ve grevlerle karşılık verdiği yıllardı. 
Ayrıca, Smith ve Ricardo’nun, değerin kaynağının emek olduğunu söyleyen yazıları, 
William Thompson ve Thomas Hodgskin gibi işçi sınıfı savunucularını etkilemişti. Bu 
yazarlar,  1820’lerde,  kârın  kaynağının  kapitalistlerin  işçileri  sömürmesi  olduğunu 
yazmışlardı ve yazıları büyük ilgi görmüştü. 
Senior, işçi sınfı isyanlarına şahit olduktan sonra işçilerin ekonomik durumu ve 
gelecekleri  konusundaki  düşünceleri  değişti.  1830  yılı  başında  yayınladığı  Three 
Lectures on The Rate of Wages (Ücret Oranları Üzerine Üç Konferans) isimli eserine, 
“korkunç 1830 sonbaharı”ndan sonra bir önsöz ekledi. 
                                                 
21
 Bu ve izleyen üç paragraf hazırlanırken, Hunt (2009)’dan yararlanılmıştır. Bu kısımda alıntılar dışında 
bu kaynağa tekrar referans verilmeyecektir. 

---