AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

 

 

baslamışdır.  Deməli,  urbanizasiyanın  şaxələnməsi  ənənəvi  yolla 

şəhərlərin  sayının  və  ölçülərinin    artması  və  kənd  yerlərinin 

"şəhərsayağılaşması"  nəticəsində  daha  sürətlə  inkişaf  edir.  Məsələnin 

qloballığı  bir  də  ondadır  ki,  urbanizasiya  dünyanın  bütün  regionlarını 

əhatə  etməkdə  davam  edir  və  sanki  bu  qarşıalınma  bir  prosesə 

çevrilmişdir.  BMT  və  bir  sıra  region  və  dövlətlərin  xətti  ilə 

urbanizasiya prosesi haqqında çoxlu məlumatlar dərc оlunur. Göstərilir 

ki, XIX əsrin əvvəllərində dünya üzrə iri (əhalisi 100 min nəfərdən çox 

olan) şəhərlərin sayı 400-dən də az olub, əsrin  ortaları bu rəqəm 1000-ə  

çatıb. İndi isə dünyada bu cür şəhərlərin sayı 2500-ü ötüb. 

Urbanizasiya  prosesi  çox  vaxt  şəhərlərin  sayının  cəmiyyətin 

bütün  fazalarında  onlann  rolunun  artması  kimi  edilir.  Lakin  iqtisadi 

baxımdan  məsələ  daha  qlobal  görünür.  Urbanizasiya  artıq  şəhər 

çərçivəsindən  çıxıb  iri  regionlarə  əhatə  etməyə  başlamışdır.  Dünya 

miqyasında çoxlu insanın məskunlaşdığı  regionlar meydana gəlmişdir 

ki, burada da bir qayda olaraq külli  

miqdarda emal obyektləri, sənaye 

kompleksləri cəmlənmiş nəticədə yer kürəsi səthinin qeyri-proporsional 

məskunlaşması  istehsalların  yerləşməsində  disproporsionallıqlar  baş 

vermişdir.  Belə  hal  bu  ərazilərdə  və  bütövlükdə  dünyada  ekoloji, 

demoqrafık 

 

və s. bu kimi problemlərin daha da kəskinləşməsinə gətirib 

çıxarır. 

    

Mütəxəssislərin  hesablamaları  göstərir  ki,  yer  kürəsinin  quru 

hissəsinin  cəmi  1%-ində  qərarlaşmış  şəhərlərdə  və  urbanizasiyalaşmış 

ərazilərdə  dünya  əhalisinin  50%-ə  qədəri  məskunlaşmışdır.  ÜDM-in 

4/5-

ü  onların  payına  düşür  və  eyni  zamanda  ekologiyanın 

çirklənməsinin də səbəbkarı yenə onlardır (atmosferin və ümumiyyətlə 

təbiətin çirklənməsinin 5/4-i belə zonaların payına düşür). 

Deməli,  urbanizasiya  nəticəsində  insanların  həddindən  çox  sıx 

formada cəmlənmiş ərazilərin və demək olar ki, heç kəsin  yaşamadığı 

ərazilərin  meydana  gəlməsi  baş  verir.  Bu  cür  kontrastlılığın  mənfi 

iqtisadi nəticələri çox yüksək olur. Belə hal əslində cəmiyyətin obyektiv 

iqtisadi qanuni olan "Ölkələrin və dünya təsərrüfatının  proporsional və 

bərabər ölçüdə inkişaf etdirilməsi" qanunun əleyhinə olan bir hal kimi 

qiymətləndirilməlidir. 

Obyektiv 

iqtisadi 

qanunların 

nəzərə 

alınmamasının  dünya  iqtisadiyyatına  vurduğu  iqtisadi  ziyanlar  isə 

tarixdən hamıya yaxşı məlumdur. 

---

 

 

Urbanizasiyanın və xüsusən kortəbii inkişaf edən urbanizasiyanın 

təsiri  altında  bir  tərəfdən  idarə  olunması  çətinləşən,  boşluq  şəklinə 

düşən  iri  şəhərlərin  yerləşdiyi  ərazilər,  digər  tərəfdən  boşalmış, 

səmərəsiz və yaxud tam istifadə olunmayan ərazilər meydana gəlir. Son 

illər  isə  transmilli  urbanizasiyalaşmış  zonalar  meydana  gəlmişdir.  Bu 

zonalar  ölkələrin  sərhədləri  qovşaqlarında  yaranır  və  əhalini  maqnit 

kimi  özünə  "çəkir".  Belə  zonalara  misal  olaraq  ABŞ  ilə  Kanadanın 

sərhəd  zolağındakı  ərazini,  AFR,  Fransa,  Hollandiya,  Belçika  ölkələri 

sərhədləri  yaxınlığında,  Yuqoslaviya  və  Macarıstan,  Bolqarıstan  və 

Rumıniya  vo  s.  ölkələrinin  sərhədyanı  zolaqlarında  yaranmış  zonaları 

göstərmək    olar.  Keçmişdə  insanların  ağlına  belə  gəlməyən  miqyasda 

şəhərlərin və areallann böyüməsi özü-özlüyündə urbanizasiya prosesinin 

nəticəsidir.  Lakin  hazırkı  dövrdə  yaranmış  iri  şəhərlərin  özləri 

urbanizasiya proseslərini sürətləndirən amilə çevrilmişidr. 

1900-cü ild

ə əhalisi daha çox olan şəhərlərin hamısı Avropada və 

Şimali  Amerikada  yerləşirdi.  XX  əsrin  sonunda  əhalisi  10  milyondan 

çox olan şəhərlər: Tokio, Nyu-York, Los-Anceles və s. daxil edilirdi və 

bunlar  sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  yerləşirdi.  Lakin 

proqnoz məlumatlarına görə dünyanın nəhəng şəhərlərinin sayı artmaqla 

yanaşı onların coğrafıyası da dəyişir. 

Məsələn,  ABŞ  mütəxəssislərinin  tədqiqatlarına  əsasən,  2020-ci 

ildə Bombey dünyanın ən çox əhalisi olan şəhər olacaq. Vaşinqtondakı 

Əhali İnstitutunda aparılan hesablamalara görə 20 ildən sonra Bombeyin 

əhalisi  28,5  milyona  çatacaq.  Tokionun    əhalisi  isə  2020-ci  ildə  27,3 

milyon  olacaq.  Dünyanın  ən  çox  əhalisi    olan  şəhərləri  arasında  Nyu-

York  və  Los-Anceles  birinci  onluqdan  sıxışdırılacaq,  onlann  yerini 

Dakkə və Karaçinin tutacaqları  gözlənilir. 

 

---

 

 

5.2.Urbanizasiyanın genezisi və onun əsas səbəbləri 

 

Dünya  miqyaslı  hadisə  kimi  qiymətləndirilən  urbanizasiya  öz 

başlanğıcını kiçik kapitalist şəhərlərinin meydana gəlməsindən götürür. 

Məhz kapitalizm inkişaf etdikcə şəhərlər dayanıqlı iqtisadi, sosial, siyasi 

və mədəni mərkəzlərə çevrilməklə yanaşı həm də ənənvi kəndlərə güclü 

təsir göstərən amilə çevrilməyə başladı. Buna görə də urbanizasiyanı bir 

proses  kimi  kapitalizmə  qədərki  dövrdə  yaranmış  şəhərlərlə 

əlaqələndirməklə,  onun  genezisini  izah  etmək  olmaz.  Bu  cəhətdən 

demək  olar  ki,  bir  nəzərə  çarpan  proses  kimi  urbanizasiya  öz 

başlanğıcını XVIII əsrdə götürmüş, XIX əsrin əvvəllərində isə dünyada 

baş  verən  və  insanların  diqqətini  özünə  cəlb  edən  bir  prosesə 

çevrilmişdir. Məhz XIX əsrin əvvəllərində nəhəng "Şəhər" ölkələri olan 

ABŞ,  İngiltərə,  Almaniya,  İtaliya,  Fransa  və  Yaponiya  kimi  ölkələr 

birlikdə  dünya  sənaye    məhsulunun  9/10-nu  istehsal  edirdilər.  Qlobal 

urbanizasiya  fəza  cəhətdən  inkişaf  edirdi  və  Qərbi  Avropa,  Şimali 

Amerika-

Avstraliya  və  Okeaniya,  Şərqi  Avropa  -  Latin  Amerikası  - 

Asiya-

Afrika istiqamətləri ilə bütün dünaya yayılırdı. Urbanizasiya özü-

özlüyündə  məhsuldar  qüvvələrin  inkişafına  təsir  etməsi  cəhətdən 

mütərəqqi bir proses idi 

Fəza  cəhətdən  urbanizasiyanın  inkişafında  apancı  rolu  ölkələrin 

sənaye  cəhətdən  inkişafı,  şəhərlərdə  sənayenin,  qeyri-kənd  təsərrüfatlı 

işlərin  və    əhalinin  təmərküzləşməsi,  kənd  təsərrüfatı  sahələrində  isə 

əmək  məhsuldarlığının  yüksəldilməsi  oynamışdır    və  indi  də 

oynamaqdadır.  Bunlardan  başqa,  urbanizasiya  prosesi  ilə  əhalinin  öz 

rifah 

һаlını  yaxşılaşdırmaq  istəyi,  mədəni  inkişafını  təmin  etmə  istəyi 

arasında  olan  əlaqəni  də  nəzərə  almaq  lazımdır.  Ümumi  şəkildə 

məsələyə  yanaşdıqda  isə  görərik  ki,  cəmiyyətin  artan  və  çoxsaylı 

tələbatlarının  ortaya  çıxması  və  bu  tələbatların  maksimum  ödənilməsi 

zərurəti  əhalinin  münasib  ərazilərdə  cəmlənməsini  ortaya  qoyur  vo 

urbanizasiya prosesinin fəzada yayılmasını dönməz edir. 

Dünya  miqyasında  urbanizasiyanın  sürətlənməsi  prosesini üç 

pilləyə  ayırmaq  olar.Birinci  və  yaxud  da  ilkin  pillədə  (XVIII-XIX 

əsrlər) proses əsasən lokal xarakter daşımış, Qərbi Avropanı və Şimalı 

Amerikanı əhatə etmişdir. Hələ bu lokal urbanizasiya döv-ründə şəhər 

---