AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

 

 

      

Cədvəl 5 

 

Dünya ticarətinin həcmi və ixracın orta illik artım sürəti 

 

Dünya 

ticarətinin həcmi 

Dünya ixracının orta artım sürəti 

illər 

trilyon   

ABŞ dolları ilə 

İllər 

%-

lə 

1970 

0,3 

1950 

6 

1980 

1,9 

1960 

8,2 

1996 

5,1 

1970-1980 

9,0 

1997 

5.4 

          1990-1997 

6 

1999 

... 

 

 

2000 

... 

1997-2000 

... 

2003 

(proqn

oz) 

7,0 

2000-2003 

... 

Göründüyü kimi 1950-

ci ildən baslayaraq 1997-ci ilə qədər dünya 

ixracatı  dayanıqlı  sürətdə  artmış  və  artım  sürəti  6,0%-dən  aşağı 

olmamışdır.  1970-1980-cı  illərdə  isə  hətta  9%  təşkil  etmışdir.  Bu  cür 

artım dünya ticarətinin ümumi dövriyyəsinə də müsbət təsir göstərmiş 

və nəticədə dünya ticarətinin həcmi 1970-ci ildəki cəmi 0,3 trilyon ABŞ 

dollarından 1997-ci ildən 5,4 trilyon ABŞ dollarına qədər yüksəlmişdir. 

Deməli,  baxılan  27  il  müddətində  dünya  ticarətinin  həcmi  18  dəfə 

ar

tmışdır. Bu çox yüksək göstəricidir. 

Əyanilik  üçün  cədvəl  6-da  dünya  ixracının  əmtəə  strukruru 

verilmişdir. 

---

 

 

                                                                          

cədvəl 6 

Proqnoza  görə  2003-cü  ilə  qədər  artım  davam  etməli  və  dünya 

ticarətinin həcmi 7,0 trilyon ABŞ dollarına çatmışdır. 

Beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərdə  də  dünya  ticarəti  xüsusi 

mövqeyə  malikdir.  Tədqiqatçılann  fıkrincə  bu  gün  beynəlxalq  iqtisadi 

münasibətlərin ümumi həcminin 4/5-ü dünya ticarətinin payına düşür. 

 

1.6.Dünya ticarətinin struktııru 

 

Dünya iqtisadiyyatına qiymət verərkən mühüm məsələlərdən biri 

də  dünya  ticarətinin  müəyyən  dövr  tiçün  formalaşmış  struktu-rudur. 

Dünya ticarətinin bir neçə əlamətlərə görə strukturunu öy-rənmək olar. 

Onların geniş yayılmışlarını qısaca nəzərdən keçirək. 

Dünya  ticarətinin  əmtəə  strukturu.  Bu strukturun 

öyrənilməsində məqsəd əmtəələrin əsas qruplannı təyin etmək (sayca və 

həcmcə)  və  onların  ümumi  ticarətdə  tutduqları  yeri,  onlar  arasında 

formalaşmış nisbətləri təyin etmək və nisbətlərin dəyişmə meyllərini və 

Məhsul növlərinin əsas 

qrupları 

I l l ə   r  

1937 

1960 

1975 

1985 

1995 

Ərzaq (içki və tütün də daxil 

olmaqla) 

22,8 

18.2 

12,2 

10,7 

8,1 

Xammal 

31,0 

16,7 

7.5 

5,9 

7,4 

Mineral yanacaq 

7,6 

10.1 

19,5 

12,3 

7,2 

Emal sənayesinin məhsulları 

38,6 

55.0 

59.7 

70,9 

77,3 

0 

cümlədən: 

 

 

 

 

 

Avadanlıq, nəqliyyat vasitələri 

10,6 

21,2 

27,9 

35,1 

43,5  

I 

Kimyəvi məhsullar 

4,6 

6,2 

7,2 

9,0 

9,4 

Qara vo əlvan metallar 

10,9 

9.0 

7,3 

5,3 

7,2 

Toxculuq   məmulatları   (iplik, 

parça, paltar) 

8,7 - 

5,4 

,9 

6,8 

7,1 

 

I 

Əsas əmtəə qrupları üzrə diinya ixracının struktuıu (%-lə). 

---

 

 

səbəblərini  öyrənməkdir.  Hər  hansı  bir  struktur  tədqiqatlarında  olduğu 

kimi, burada da öyrənilir ki, hansı məhsullar ticarət dövrəsindən çıxırlar 

(tələbat  olmadığına  görə)  hansı  məhsullara  tələb  dayanıqlıdır  və  hansı 

məhsullar  yenidir  və  perspektivlidir.  Struktur  tədqiqatlar  hər  bir  ölkə 

üçün  qiymətli  məlumatlar  əldə  etməyə  imkan  verir.  Nəticələr  milli 

iqtisadiyyatın  strukturunun  təyin  edilməsində  istifadə  edilir.  Məsələn, 

Amerika və Yaponiya kimi iqtisadi cəhətdən nəhəng dövlətlərin dünya 

bazarında  üstün  yer  tutumalarının  əsas  səbəblərindən  biri  də  onların 

dünya  ticarəti  strukturunu  və  onun  dəyişmə  meylini  digər  ölkələrə 

nisbətən daha qabaqcadan proqnozlaşdıra bilmələridir. Bu onlara imkan 

verir  ki,  ixracın  və  idxalın  əmtəə  strukturunu  düzgün,  öz  ölkələrinin 

xeyrinə təyin etsinlər. 

Dünya ticarətinin əmtəə quruluşuna (strukturuna) ilk növbədə çox 

sürətlə  inkişaf  edən  ETT  və  beynəlxalq  əmək  bölgüsii  güclü  təsir 

göstərir.  Bu  amillərin  təsiri  altında  ölkələr  xammal  ixrac  etməkdən 

çəkinirlər  (bu  Azərbaycan  üçün  də  örnək  olmalıdır.  Lakin  təəssüflər 

olsun  ki,  biz  indi  əsasən  xammal  ixrac  edirik).  Nəticədə  dünya  ixracı 

həcmində  xammalın    xüsusi  çəkisi  baxılan  dövürdə  31,0  faizdən  7,4 

faizə  qədər  azalmışdır.  Əksinə,  emal  sənayesinin  məhsullan  38,6 

faizdən 77,3 faizə qədər yüksəlmişdir. 

Müasir  dövrdə  dünya  ticarəti  dövriyyəsinin  strukturcasına 

öyrənilməsi  yeni-yeni  prinsiplər  əsasında  aparılır.  Dünya 

iqtisadiyyatının inkişafı  və ölkələrin iqtisadi təhlükəsizliyi baxımından 

əmtəələrin keyfiyyət göstəricilərindən və xüsusən də böyük əhəmiyyət 

kəsb  edən  məhsulun  material-əmək-fond-enerji-elm-texnologiya 

tutumları  kimi  göstəricilərdən  istifadə  edib  -idxalın  və  ixracın 

strukturlannı öyrənmək son illərdə beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən tez-

tez istifadə edilir. 

Məsələn,  Dünya  bankı  beynəlxalq  ticarətdə  mal  dövriyyəsinin 

texnoloji tutumuna görə strukturunu öyrənməyi əhəmiyyətli hesab edir 

və  mübadilə  edilən  məhsulları  "Təbii  resurslara  əsaslanan  mal 

dövriyyəsi",  "Yüksək  texnoloji  mürəkkəbliyi  ilə  fərqlənən  real 

dövriyyəsi",  "Orta  səviyyəli  texnoloji  mürəkkəb  əmtəələr",  "Aşağı 

səviyyəli texnoloji mürəkkəb məhsullar", "Digər ilkin məhsullar" və sair 

məhsullar kimi 6 qrupa bölür və struktur araşdırmalrı aparır. Qeyd edək 

ki, bu cür qruplaşdırmada məhsulun elm tutumluluğu əsas götürülür. Elə 

---