AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

 

 

ərazilərə görə əhalinin sayının artması və strukturunun dəyişməsi kimi 

prosesləri  də  özündə  cəmləşdirir.  Son  nəticədə  bu  komponentlərin 

planlaşdırmada,  idarəetmədə  lazımi  səviyyədə  nəzərə  alınmaması  çox 

mənfı iqtisadi nəticələrə gətirib çıxarır və dünya iqtisadiyyatı mümkün 

ola bilən templə inkişaf edə bilmir. 

Demoqrafik qlobal problemin həll edilməsi dünya iqtisadiyyatına 

güclü təsir göstərir. Bu təsir aşağıdakı istiqamətlərlə bas verə bilər. 

1.Problemin həlli çətinləşdiyinə və getdikcə çoxlu vəsait tələb etdiyinə görə. 

Demoqrafik qlob

al problemin həll edilməməsi ölkələrin iqtisadi inkişaf 

məsələsinə  çox  mənfı  təsir  göstərir  və  əksinə.  Birinci  dünya 

müharibəsindən  sonra  hər  adambaşına  düşən  ÜDM  göstəricisi  inkişaf 

etmiş ölkələrlə inkişafda olan ölkələr arasrada 10:1 nisbətində idi. XIX 

əsrin  70-ci  illərində  bu  nisbət  inkişaf  etmiş  ölkələrin  xeyrinə  13:1 

nisbətində dəyişdi. Buna səbəb inkişafda olan ölkələrdə əhalinin sayının 

yüksək sürətlə artması idi. 

Əgər əhalinin artım sürəti müqayisə etdiymiz ölkələrdə eyni olsa 

idi onda baxılan göstəricinin nisbəti 8:1 təşkil edərdi. 

Bundan  başqa,  əhalinin  artması  ilə  ekoloji  və  energetika 

problemləri  də  həmişə  qarşılıqlı  əlaqədə  olurlar.  İnkişaf  etməkdə  olan 

ölkələrdə  əhalinin  və  xüsusən  kənd  təsərrüfatında  çalışan  əhalinin 

sayının  artması  yerin  təkinə,  bitki  örtüyünə,  heyvanlar  aləminə,  təmiz 

suya  və  s.  elə  mənfı  təsir  göstərir  ki,  onlar  yenidən  meydana  gəlmə 

xassələrini  (qabiliyyətlərini)  itirmək  həddinə  çatırlar.  Digər  tərəfdən 

iqtisadi  cəhətdən  geri  qalmanın  özü,  digər  qlobal  problemlərin 

(demoqr

afıya,  okeanlardan  istifadə,  ekologiya  və  s.)  həilinə  də    mane 

olan amildir. 

2.Həddindən  artıq  kasıblıq  şəraitində  yaşayanların  sayının 

artması. Təhlil göstərir ki, illər keçdikcə həm inkişaf etmiş və həm də 

inkişafda  olan  ölkələrdə  müəyyən  səviyyədə  iqtisadi  və  sosial  inkişaf 

olur.  Lakin  əhali  artımı  idarə  olunmadığına  və  yaxud  da  pis  idarə 

olunduğuna görə insanların  mütləq sayı artır və nəticədə yoxsulların da 

xüsusi çəkisi artır. Bu hal ölkələr üçün və xüsusən geri qalmış ölkələrin 

özlərinin  əsas  inkişaf  problemlərini  həll  etməkdə  güclü  maneəyə 

çevrilir:  sürətli  əhali  artımında  ölkə  bəzən  heç  onları  yedizdirməyə, 

təhsil verməyə belə imkanı olmur. 

---

 

 

3.İşsizlər  ordusunun  yaranması.  Əhalinin  sayı  artdıqca  iş 

yerlərinə  olan  tələbat  artır.  Yeni  iş  yerlərinin  yaradılması  isə  çoxlu 

vəsait tələb edir. Bəzi regionlarda isə kapital xərcləri münbit torpaqlar, 

təbii  resursların  məhdudluğu  üzündən  bu  heç  mümkün  belə  olmur. 

Bütün  bunlar  iqtisadi  və  sosial  çətinliklər  meydana  gətirir,  beynəlxalq 

münasibətlərə  təsir göstərir, dünya iqtisadiyyatını zəiflədir. 

4.Dünya  və  regionlar,  ölkə  və  şəhərlər  miqyasında  savadsız 

insanların    sayı  artır.  Məsələn,  YUNESKO-nun  məlumatlarına  görə 

dünyada savadsızların sayı 1970-ci ildə 783 milyon nəfər təşkil edirdisə, 

1980-

ci  ildə  bu  rəqəm  800  mln.  nəfərə,  1990-cı  ildə  994  mln.  nəfərə, 

2000-

ci ildə isə 954 mln. nəfərə çatmışdır. Bu məsələni həll etmək üçün 

inkişafda  olan  ölkələrdə  məktəblərin  sayını  2  dəfə  çoxaltmaq  tələb 

olunur ki, bu da xeyli vəsaitlərin dövriyyəyə buraxılması deməkdir. 

6

.5.Problemin həlli yolları 

 

Məsələ  burasındadır  ki,  göstərdiyimiz  bu  istiqamət  üzrə 

problemlər  həll  edilmədikdə  əksinə  əhali  artımı  daha  da  sürətlənir  və 

demoqrafiyanın  bir  qlobal  prolem  kimi  dünya  iqtisadiyyatına  mənfi 

təsiri  artır.  Sadəcə  olaraq  dünyanın  böyük  bir  hissəsində  "inkişaf 

problemi" "məhv olmamaq problemi" ilə yerini dəyişir, insanlar sadəcə 

olaraq  yaşamaq,  xilas  olmaq,  kütləvi  sürətdə  ölməmək  uğrunda 

mübarizə  aparmalı  olurlar,  onların  inkişaf  etmək  haqqında  düşünməyə 

belə vaxtları qalmır. 

Dün

yadakı  ekoloji  gərginlik  müxtəlif  alim  və  mütəxəsisləri 

düşündürür.  Dünya  elmində  elə  istiqamətlər  meydana  gəlmişdir  ki, 

onların müəlliflərinə görə təbiətdə baş verən deqradasiya hallarının əsas 

amili  də  yer  kürəsində  insanların  sayının  çoxalmasıdır.  (insan 

populyasiyasının  partlayışıdır).  Məsələn,  Stenford  Universitctinin 

biologiya  üzrə  professoru  Pol  Erlixə  görə  demoqrafik  meyllər  ictimai 

əlaqələrdə  sərbəst  dəyişənlərdir  və  əgər  onun  qarşısı  alınmazsa 

ekologiyanın  pisləşməsi  davam  edəcək.  Buna  görə  də  onun  fıkrincə 

ekoloji  tədbirdə  ilk  növbədə  sterilizasiya  yolu  ilə  eyni  şəkildə  doğuşu 

azaltmaq  lazımdır.  Bir  sıra  digər  Amerika  təşkilatları  prezidentlərinə 

ünvanladıqları  məruzələrində  də  bu  məsələyə  digər  formada  toxunur. 

Qeyd  edilir  ki,  əhalinin  artması  nəticəsində  "yer  kürəsini"n  saxlamaq 

qabiliyyəti azalır. 

---

 

 

Qeyd  edək  ki,  insanlann  sayı  artdıqca  onların  tələbatlarının 

ödənilməsi sahəsində problemlər yaranır. Məlum "tələbatların getdikcə 

artması"  qanunu  da  fəaliyyət  göstərir.  Lakin  bunun  üçün  heç  də  süni 

su

rətdə  doğuşun  azaldılması  yolunu  yeganə  və  birinci  dərəcəli  tədbir 

kimi seçmək düzgün deyildir. Biz ilk növbədə iqtisadiyyatı ölkələr və 

dünya miqyasında intensiv yollarla inkişaf etdirməliyik. Burada isə hələ 

çoxlu istifadə edilməmiş daxili imkanlar vardır. 

Problemin  həlli  insana  olan  münasibətlə  həll  edilə  bilər.  Buna 

iqtisadiyyatda «insan amili» deyilir. Əgər insana ancaq istehlakçı kimi 

baxılarsa  onda  Maltus  nəzəriyyəsinin  yeni  təmsilçiləri  müəyyən 

dərəcədə haqlıdırlar. Lakin insan ilk növbədə yaradıcılığı sevən canlıdır. 

Onların  əməyi  və  fəaliyyəti  kəndlər,  qəsəbələr,  rayonlar,  şəhərlər, 

ölkələr  və  dünya  miqyasında  düzgün  təşkil  edildikdə  və 

istiqamətləndirildikdə bütün məsələləri həll etmək mümkün olar. Müasir 

ictimai istehsal, elmi-

texniki  tərəqqi  mühitində  insan  təbii  sərvətləri 

genişləndirər  və  ümumiyyətlə,  onların  düzgün  təşkil  olunmasını təmin 

edə  bilər.  Bu  deyilənləri  BMT-nin  əldə  etdiyi  dünya  əhalisinin 

məşğulluq  strukturunun  proqnozları  da  təsdiq  edir.  Proqnoz 

məlumatlarında  göstərilir  ki,  nəzərdə  tutulan  istiqamətdə  iş  aparılarsa 

2025-

ci ildə və ondan da sonra işləmək istəyənlər üçün iş yeri tapılacaq. 

Bunun üçün əlbəttə ki, ilk növbədə sənayeləşdirmə, kənd təsərrüfatında 

əmək məhsullarının  yüksəldilməsi və torpağın münbitliyinin artırılması, 

əlavə itkilərin qarşısının alınması sahəsində gərgin iş aparılmalıdır. Ən 

başlıcası  isə  hər  bir  ölkənin  ərazi  vahidlərində  sağlam,  korrup-siya  və 

rüşvətxorsuz  sosial-psixoloji  və  mədəni  mühüt  yaratmaq  lazımdır. 

Əhalinin  sürətlə  artmasında  fərdlərin  və  xüsusən  də  cə-miyyətin  ilk 

həlqəsi olan ailənin rolu böyükdür. İnsana hörmət ar-tarsa, onun sosial, 

iqtisadi,  mədəni,  psixoloji  inkışafına  dövlət  qayğısı  güclənərsə, 

problemin  həllində  ciddi  dönüş  yaratmaq  olar.  İnsanlara  qiymət 

verilərsə, onlar öz problemlərini həll edə bilərlər. 

 

VI  FƏSİL.  BEYNƏLXALQ  İQTİSADİ  ƏLAQƏLƏRİN 

MÜHÜM   FORMALARININ MAHİYYƏTİ VƏ İNKİŞAFI 

 

§1. Beynəlxalq ticarət. Dünya və ölkə iqtisadiyyatının 

inkişafında                 onun   rolu 

---