AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
əhalisinin xüsusi çəkisi 1800-cü ildoki 5,1%-dən, 1900-cü ildə 13,3%-ə çatdı. İkinci
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əhalinin iri mərkəzlərdə sıx şəkildə məskunlaşması ilə.
əhalisinin xüsusi çəkisi 1800-cü ildoki 5,1%-dən, 1900-cü ildə 13,3%-ə çatdı.
əsrin birinci yarısını əhatə edir. Bu pillənin səciyyəvi xüsusiyyətlərinə şəhərlərin sürətlə böyüməsi, şəhər əhalisinin əksər regionlarında artması, proscsin dayanıqlı və irəliyə doğru gedən şəkil alması və qloballaşmanın əyaniləşməsi daxildir. Qanunauyğun hal kimi dünya sənaye istehsalının artım sürətinin də çox yüksək olması bu pillənin xarakterik cəhətlərindən idi. Bundan başqa onu da göstərmək lazımdır ki, bu pillədə şəhərlər əsasən istehsal cəhətdən inkişaf edirdilər. Xidmət və qeyri-istehsal profılli sahələrin fəaliyyəti şəhərin böyüməsinə və əhalinin çoxalmasına nəzərə çarpan təsir etmirdi. Şəhərlərin böyüməsi tipi isə əsasən ekstensiv tip idi. Üçüncü pillə qlobal etapdır. Elmi ədəbiyyatlarda bu pillə müasir qlobal urbanizasiya dövrü adlanır. Bu pillə üzvi şəkildə Elmi-texniki inqilabla bağlıdır ki, onun nəticəsində nəinki sənayenin, eyni zamanda insanlara xidmət göstərən müxtəlif və çoxlu sayda qeyri-ist ehsal sahələrinin sürətli inkişafı üçün şərait yarandı. Bu pillə öz başlanğıcını təxminən keçən əsrin (XX) ikinci yarısından götürür. Onun başlıca xarakterik cəhətlərinə dünya şəhər əhalisinin iri şəhərlərdə cəmlənməsinin artması, urbanizasiyanın əsasən in tensiv tipli baş verməsi, şəhər həyat tərzinin cazibədarlığını yüksəlməsi və əhalini özünə daha sürətlə cəlb etməsi, şəhər həyat tərzinin digər ərazilərə yayılması və s. aid edilir. Bu pilləni ümumilikdə intensiv yolla genişlənən urbanizasiya adlandırmaq da olar. Beləliklə, urbanizasiyanın meydana gəlməsinin, inkişaf edib qlobal prosesə çevrilməsinin başlıca amil və şərtləri aşağıdakılardır, - kapitalizmin meydana gəlməsi; - cəmiyyətin tələbatlarının ödənilməsi; -elmi- texniki tərəqqi; - iqtisadi və sosial sferada köklü struktur dəyişmələrinin baj verməsi; - obyektiv iqtisadi qanunların tam dərk edilməməsi və onlardan səmərəli istifadə mexanizminin tapılmaması; -sosial-
mədəni amillərin lazımi səviyyədə nəzərə alınmaması; - prosesin düzgün idarə olunmaması. 5.3 .Urbanizasiya və iqtisadiyyat
Urbanizasiya sosial- iqtisadi cəhətdən ölkələr və dünya təsərrüfatı üçün çoxlu problemlər yarada bilər. Belə mənfi hallar zəif inkişaf etmiş ölkələrdə daha qabarıq formada özünü göstərir. Bunun əsas səbəbi isə urbanizasiyanın sənaye inkişafı ilə üzvi şə-kildə əlaqələndirilməməsidir. İş qabiliyyətli kişilərin şəhərlərə axını kənd təsərrüfatında istehsalın inkişafına güclü mənfı təsir göstərir və nəticədə ərzaq problemi ölkədə daha da şiddətlənir. Ölkəyə gətirilən taxılın miqdarı artır. Urbanizasiya meşələrin qırılmasına da səbəb olur. Xüsusən zəif inkişaf etmiş ölkələrdə kənd yerlərinin meşə materialları uzun yollar qət edərək şəhərə gətirilir və sobalarda yandırılır. Urbanizasiya ilə ölkələrin və dünya təsərrüfatının ərazi strukturu arasında qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. İnsanlar müəyyən amil və şəraiti olan ərazilərdə məskunlaşmağa başlayırlar və məqsəd də о olur ki, bu ərazinin təbii resurslarından istifadə edib öz tələbatlarını maksimum ödəyə bilsinlər. Deməli şəhərin özülu bu ərazinin amil və şəraitlərindən istifadə edilməsınə başlanan andan qoyulur. Sonra bu proses elmi cəhətdən idarə olunmadıqda genişlənir və şəhərin həddindən çox böyüməsinə, sosial-iqtisadi proseslərin meydana gəlməsinə səbəb olur. Burada iqtisadi cəhətdən bizi bir məsələ daha çox maraqlandırmalıdır: şəhərin böyüməsi istehsal tiplidir, yaxud da qeyri-istehsal. İstehsal tipli inkişaf maddi istehsal sahələrinin genişləndirilməsi nəticəsində baş verir və öz əksini, ilk növbədə, rəqabət dözümlü məhsullar istehsalının artırılmasında tapır. Qeyri-istehsal tipli inkişafda isə şəhərlərin böyüməsi əsasən qeyri-istehsal sahələrinin (bankların, birjalarm, tikinti və nəqliyyatın və bu kimi istehsal və sosial infrastrukturların) inkişafı nəticəsində baş verir. Təhlil göstərir ki, şəhərlərin inkişafının birinci pilləsi əsasən istehsal tipli olur. İkinci pillədə isə şəhər adətən müxtəlif xidmət, təhsil, səhiyyə, nəqliyyat və s. sahələrin inkişafı və yaxud da başqa ərazidən gətirilən xammal və materiallardan istifadə etməklə yaradılan istehsal sahələrinin inkişafı hesabına baş verir. Göründüyü kimi şəhərlərin böyüməsinin birinci pilləsi yerli xammal və maleriallann həcmi ilə limitləşə bilər. İkinci pilədə isə inkişafi limitləşdirən bir şey yoxdur. Əksinə, şəhərdə və şəhər ətrafında birinci tip inkişaf vaxtı bərqərar olmuş infrastrukturalar (mühəndis tikililəri, kanalizasiya, elektrik şəbəkələri, ixtisaslı işçi qüvvəsi, təhsil nəqliyyat, səhiyyə sahələri və s.) yeni-yeni, ərazinin təbii və iqlim şəraiti ilə heç bir əlaqəsi olma
yan istehsaların şəhərdə cəmləşdirilməsi üçün şərait yaradır. Əgər istehsalın artması və qeyri-istehsal sahələrinin inkişafı nəticəsində şəhərin böyüməsi elmi yolla idarə olunmursa onda urbanizasiya mənfı prosesə çevrilir, şəhərin böyüməsi ekstensiv, iqtisadi və sosial cəhətdən səmərəsiz olur. Deməli, istehsalların ərazi üzrə düzgün yerləşdirilməsi nəti- cəsində urbanizasiyanın mənfi amilə çevrilməsinin qarşısını almaq olar. Urbanizasiya ölkənin və dünya təsərrüfatının ərazi üzrə formalaşmasına, formalaşmış ərazi isə əksinə, urbanizasiyanın daha da inkişaf etməsinə səbəb olur. Bu prosesi "özbaşına" buraxdıqda urbanizasiya şaxələnir, genişlənir, daha böyük ərazilərə yayılır və ortaya çox mürəkkəb, həlli çoxlu vəsait tələb edən yeni problemlər çıxır. Müasir dövrdə biz məhz bu cür halla qarşılaşmışıq. Nəticəsi də budur ki, urbanizasiya kiçik bir lokal məsələdən böyüyüb olub dünyanı bürüyən qlobal problem... Deməli, urbanizasiyalaşmanın qlobal bir problem kimi subyektiv əsası obyektivlikdən çoxdur. Konkret olaraq urbanizasiyanin iqtisadiyyata təsirini aşağıdakılarla izah etmək olar. 1.
Əhalinin iri mərkəzlərdə sıx şəkildə məskunlaşması ilə. Bir qayda olaraq bu cür mərkəzlərdə təsərrüfatın idarə olunması çətinləşir. Şəhərəmələgətirən amillərin rolu azalır, şəhərdə xidmət sahələri çoxalır. Bu
proses nəticəsində ərazinin özünü
təminetməsi pisləşir, dövlətdən kömək tələb olunur. Ekologiyaya böyük ziyan dəyir. Öz tələbatlarını daha dolğun ödəmək məqsədi ilə şəhərlər salan insan sonralar özünün yaratdığı sosial-iqtisadi, mənəvi-psixoloji, təbii-ekoloji mühitdə məhv olmaq təhlükəsində qalır. Bütün bu qeyd etdiyimiz və kitabın həcmini nəzərə alaraq göstərmədiyimiz insanın inkişafına əngəl törədən səbəbləri aradan ya heç qaldırmaq mümkün olmur, ya da ki, onların həlli külli miqdarda əvvəllər qazanılmış vəsaitin xərclənməsini tələb edir. 2.Təsərrüfatların , mədəni ocaqların, istehsal güclərinin ölkələr və dünya ərazisində disproporsional yerləşirilməsinə səbəb olması ilə, şəhər
tipli fəaliyyətin təmərküzləşməsi, intensivləşməsi, difersifikasiyalaşması və bu cür fəaliyyətlərin şəhərətrafı yerlərə və hətta kənd yerlərinə yayılması insan yaşayışı üçün yararlı ərazilərin Yüklə 3,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|