AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

 

 

istifadə səmərəsini aşağı salır. Yeni ərazilərin mənimsənilməsi isə çoxlu 

maddi və maliyyə vəsaiti tələb edir. 

 

 

5.4.Problemin həlli yolları 

 

Urbanizasiyanin  şaxələnməsinin  qarşısnı  almaq,  onun  insanın 

sosial-

iqtisadi  və  mədəni  inkişafına  və  yaşayış  tərzinə  mənfı  təsirini 

azaltmaq bir sıra tədbirlərin bəyata keçirilməsini tələb edir. 

İlk  növbədə  elmi-texniki  tərəqqinin  kompleks  şəkildə  sürət-

ləndirilməsinə səylər artırılmalıdır. Təhlil göstərir ki, məsələyə yaradıçı 

şəkildə  yanaşdıqda,  urbanizasiya  prosesləri  düzgün  idarə  edildikdə, 

əhalinin  həyat  tərzinin  yaxşılaşması  baxımından  iqtisadiyyatı  inkişaf 

etdirdikdə  əldə  edilən  nəticələr  qənaətbəxş  olur.  Dünya  miqyasında 

götürdükdə bu sahədə müsbət təcrübə vardır. 

Təhlil  göstərir  ki,  XIX  əsrin  80-cı  illərindən  başlayaraq  urba-

nizasiya  prosesində  yeni  və  elm  üçün  çox  maraqlı  dəyişikliklər  hiss 

olunmaga başlamışdır. Bir tərəfdən şəhər əhalisinin sayı getdikcə artır, 

digər  tərəfdən  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  şəhərlərin  böyüməsi  prosesinin 

dayanması və əks prosesin - iri şəhərlərdən əhalinin çıx-ması, kiçik və 

orta  şəhərlərdə,  digər  qeyri-itsehsal  fəaliyyəti  üstün-lük  təşkil  edən 

ərazilərdə  cəmlənməsi  müşahidə  olunur.  Bu  proses  ABŞ-da daha çox 

gözə  dəyir.  Burada  sənayedə  çalışan  fəhlələrin  xüsusi  çəkisi,  bütün 

işləyənlərin cəmi 25%-ni təşkil edir, qalan 75% işçilər isə sosial-məişət, 

tibbi, nəqliyyat, təhsil, idman və s. bu kimi xidmət sahələrində çalışırlar. 

Əldə  edilmiş  bu  müsbət  halın  başlıca  səbəbi  ETT-ni  məqsədyönlü 

sürətləndirmək, 

yüksək 

səmərəli 

istehsalların 

yaradılması, 

məhsuldarlığın  yüksəldılməsi  ən  başlıcası  isə  iqtisadi  inkışafın  sosial 

yönümlü  (insan  naminə,  insan  üçün)  modelinin  seçilməsidir.  Bu  bir 

daha ona sübutdur ki, insan həmişə fəaliyyəti üçün münasib və sərfəli 

yerdə  yaşamaq  istəyır.  Məsələyə  bu  cür  yanaşmağın  nəticəsidir  ki, 

ABŞ-da,  İngiltərədə.  Hollandiyada,  İveçrədə  və  digər  ölkələrdə 

suburbanizasiya prosesləri artıq başlanmışdır. 

Ümumilikdə  məsələyə  yanaşanda  təyin  etmək  olar  ki,  urbani-

zasiyanin  şaxələnməsi  iki  amillə  baş  vermişdir:  iqtisadi  və  sosial, 

---

 

 

iqtisadi amil şəhərlərdə sənayenin inkişafı ilə bağlı olur. Yeni yara-dılan 

iş  yerlərində  işləmək  üçün  demoqrafık  artıma  malik  kənd  yerlərindən 

əhalinin şəhərə axını baş verir. Sosial amilin iqtisadiy-yatın inkişafı ilə 

əlaqəsi, demək olar ki, çox zəifdir. Əhalinin kənd yerlərindən şəhərlərə 

axınına  səbəb,  bir  qayda  olaraq,  oradakı  yük-sək  yaşayış  səviyyəsi,  iş 

tapmaq, ixtisas artırmaq, dünyagörüşünü yaxşılaşdırmaq imkanları və s. 

olur.  Buna  görə  də  urbanizasiyanin  qloballaşmasının  qabağını  almaq 

üçün  kiçik  və  böyük  şəhərlərin  meydana  gəlməsi  və  onların  sosial 

inkişafının qayğısına qalmaq lazımdır. Bu yolla urbanizasiya prosesinin 

zəiflədilməsi inkişaf etmiş ölkələr üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu 

ölkələrdə  XXI  əsrin  əvvəlində  də    urbanizasiya  əsasən  sosial    amilin  

təsiri altındadır. Digər yerlərdə yaxşı şərait görməyən əhali, şəhərlərə üz 

tutur və urbanizasiyanın şiddətlənməsinə səbəb olurlar. 

Bir  qlobal  problem  kimi  urbanizasiyanin  həlli  eyni  zamanda 

prosesin ölkələr və dünya miqyasında düzgün idarə olunmasından  da 

cox asılıdır. 

 

 

§6. 

DEMOQRAFİK PROBLEM 

6.1.Problemin 

qloballığı 

 

Müasir dövrün 

on qaynar qlobal problemlərindən biri demoqrafik 

problemdir. 

İndi  bu  məsələyə  dünyanın  demək  olar  ki,bütün  qəbildən 

olan 

alimləri,  mütəxəssisləri,  dövlət  və  siyasət  xadimləri      diqqət  

yetirmək  zərurəti   ilə   üzləşmişlər.   Dünya təşkilatlarını da bu məsələ 

ciddi narahat edir. 

Bu narahatlığın əsas səbəbi də odur ki, təxminən XIX əsrin ikinci 

yarısından başlayaraq dünya əhalisinin sayı tarixdə görünməmiş sürətlə 

artmağa  başlamışdır.  Dünya  iqtisadiyyatna  aid  dərc  olunmuş 

məlumatlara görə bizim eramızın əvvəlində dünya, əhalisinin sayı 256 

milyon nəfər təşkil edirdi. 1000-ci ildə bu rəqəm 280 milyona, 1500-ci 

ildə isə cəmi 427 milyona qədər artmışdı. 300 ildən sonra, yəni 1800-cü 

ildə isə yer kürəsinin əhalisi artıq 952 milyon nəfər təşkil edirmiş. XIX 

əsr ərzində dünya əhalisinin sayı 700 milyon nəfər çoxaldı və 1900-cü 

ildə 16521 milyona çatdı. XX əsrin birinci yarısında isə əhalinin mütləq 

---

 

 

artımı 845 mln. nəfər təşkil etdi və 1950-ci ildə dünya əhalisinin sayı 

2,5  milyard  nəfər  oldu.  Bu  dövrdən  sonrakı  30  ildə  əhalinin  mütləq 

artımı  nə  az,  nə  çox  -  2  milyard  nəfərə  bərabər  oldu  və  1980-cı  ildə 

dünya əhalisnin sayı 4,432 milyard nəfərə çatdı. Sonrakı 20 ildə əhalinin 

artımı təxmini hesablamalara  görə 1,5 milyard nəfərdən çox artmış və 

2001-

ci ilin astanasında 5,5 milyard nəfərə çatmışdır. 

 

Müasir  demoqrafık  vəziyyət  bir  də  ona  görə  qlobal  xarakter 

daşıyır  ki,  əhalinin  güclü  artımı  dünya  əhalisinin  çox  hissəsinin  (2/3 

hissəsindən çoxunun) məskunlaşdığı  Asiya, Afrika və Latın 

Amerikasında  baş  verir.  Problemi  kəskinləşdirən  bir  də  odur  ki, 

məhz  bu  ölkələr  iqtisadi,  sosial  və  mədəni  cəhətdən  geri  qalırlar.  Bu 

ölkələrdə əhalinin sayının hər 20-30 ildən bir-iki qat artmasını da bura 

əlavə  etsək,  onlarda  ərzaq,  mədəni  inkişaf  və  təhsil  məsələlərinin 

həllinin nə dərəcədə ağır olması aydın olar. 

Demoqarfık  siyasət  hər  bir  suveren  ölkənin  öz  səlahiyyətlərinə 

daxil olsa da, son nəticədə konkret bir ölkədə yaranan gərginlik bütün 

dünya  iqtisadiyyatna  təsir  göstərir.  Lakin  bu  məsələnin  bir  tərəfıdir. 

Məsələnin ikinci tərəfi iqtisadi inkişafı dərindən başa düşmək və onun 

həllinə  kompleks  yanaşmaq  zəruriyyətinin  ortaya  çıxması  ilə  bağlıdır. 

Təcrübə göstərir ki, yer kürəsində fəaliyyət göstərən insanlar uzun illər 

və  əsrlər  boyu  təbiətdən  qidalanıb,  iqtisadiyyat  yaradıblar,  sonra 

iqtisadiyyatı  daha  da  inkişaf  etdirmək  haqqında  düşünüblər.  Bir  sıra 

ölkələrdə buna nail də olublar. Lakin XX əsrin son onilliklərində məlum 

olub ki, məsələyə kompleks münasibət demək olar ki, olmayıb. Ancaq 

iqtisadi nəticələr uğrunda mübarizə aparılıb. Lakin bu nəticələrin təbiətə 

münasibət və sosial inkişaf baxımından nə dərəcədə səmərəliliyi bütün 

ölkələrdə  eyni  dərəcədə  nəzərə  alınmamışdır.  Keçən  əsrin  son 

onilliklərində əksər tədqiqatçılar, dövlət xadimləri və hətta siyasətçilər 

başa düşməyə başlamışlar ki, iqtisadi fəaliyyət ümumbəşəri fəaliyyətin 

bir  hissəsidir  və  iqtisadi  inkişaf  konsepsiyasına  hərtərəfli  yanaşmaq 

zəruriyyəti  meydana  çıxmışdır  və  hər  hansı  bir  iqtisadi  məsələ  bütün 

qlobal problemləri və ilk növbədə də demoqrafık problemi maksimum 

nəzərə  almaq  şərtilə  həll  edilməlidir.  Əks  təqdırdə  əldə  edilən  iqtisadi 

nəticələr həll olunmamış və getdikcə kəskinləşən digər məsələlərin təsiri 

altında  öz  əhəmiyyətini  itirə  bilər.  İctimai  inkişafın  daha  geniş 

konsepsiyasının mahiyyəti də bundadır. 

---