Aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ
Yüklə 7,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- UOT 633.31.37;635.65 NOXUD GENOFONDUNUN TƏDQİQİ VƏ SELEKSİYASININ NƏTİCLƏLƏRİ L.Ə.ƏMİROV
- A.A.CAHANGİROV 1 , K.B.ŞIXƏLİYEVA 2 , S.M.BABAYEVA 2
34
UOT 633.31.37;635.65 NOXUD GENOFONDUNUN TƏDQİQİ VƏ SELEKSİYASININ NƏTİCLƏLƏRİ L.Ə.ƏMİROV 1-2 , R.S.MİRZƏYEV 1 , Q.M.HƏSƏNOVA 1 , H.İ.MƏMMƏDOV 1 , A.A.CAHANGİROV 1 , K.B.ŞIXƏLİYEVA 2 , S.M.BABAYEVA 2 , S.Q.HƏSƏNOVA 2 1-Əkinçilik ET İnstitutu, Bakı -1098, Pirşağı q., Sovxoz №2; 2-AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, Bakı, 1106, Azadlıq prospekti 155
kürəsinin bir sıra ölkələrində ərzaq çatışmamazlığına səbəb olur. Xüsusilə, inkişaf etməkdə olan üçüncü dünya dövlətləri əhalinin ərzaq təminatında çətin problemlərlə üzləşirlər. Nəticədə əhalinin həm ölkə daxili,həm də ölkə xaricinəmiqrasiya prosesi baş verir. Açar sözlər: noxud, genofond, seçmə, müxtəliflik, forma, fotosintez, transpirasiya Ключевые слова: нут, генофонд, отбор, разнообразия, форма, фотосинтез, транспирация Key words: chickpea, genofund, selection, diversity, form, fotosintez, transpiration
Ümumdünya səhiyyə təşkilatının verdiyi məlumata görə planetimizdə hər il bir milyarda yaxın insan normal qidalana bilmir, xroniki aclıq keçirir, on üç milyon insan isə pis qidalanmadan və aclıqdan tələf olur. Ona görə də hər bir dövlət əhalisinin ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək üçün əməli tədbirlər həyata keçirir. Ərzaq paxlalı bitkilər zülal probleminin həllində mühüm rol oynayırlar. Respublikamızda ərzaq üçün istifadə olunan və qədim zamanlardan becərilən paxlalı bitkilərdən noxudu göstərmək olar. Bu bitkinin dəni karbohidratlarla, zülallarla, əvəz olunmayan amin və yağ turşuları, vitaminlərlə (xüsusən B qrupu) və minerallarla zəngindir. Bunlarla yanaşı göstərilən maddələr insan orqanizmi tərəfindən yüksək səviyyədə (86%) mənimsənilir və onun inkişafına müsbət təsir göstərir. Qida rasionunda zülal çatışmamazlığı insan orqanizminə mənfi təsir göstərir və xroniki zülal aclığı prossesi yaranır ki, nəticədə bir sıra fəsadlar baş verir. Heyvan mənşəli zülalların çatışmamazlığını paxlalı bitkilər əvəz edə bilirlər. Ona görə də əhalinin qida rasionunda bu bitkilərdən geniş istifadə edilməlidir. Noxud bitkisi əhalinin ərzaq çeşidi müxtəlifliyini artırmaqla yanaşı əkinçilikdə də bitkilərin diversifikasiyasında mühüm rol oynayır. Belə ki, paxlalı bitkilər kök yumurucuqları əmələ gətirən bakteriyalar vasitəsi ilə havadan sərbəst azotu mənimsəyərək onu bitkilərin istifadə edə biləcəyi mineral formaya çevirirlər.
35
Bundan başqa bu bitkilər vegetasiya dövründə kökləri vasitəsi ilə torpağa bir sıra maddələr, o çümlədən vitaminlər, üzvi turşular və s. ifraz edir ki, nəticədə torpağın mikro florası dəyişir və fitosanitar vəziyyəti yaxşılaşır. Bununla əlaqədar olaraq paxlalı bitkilərdən sonra əkilən bitkilərin məhsuldarlığı artır və məhsulun keyfiyyəti də yüksəlir. Onlar yaxşı sələf bitkiləri hesab edilirlər. Dəmyə bölgələrdə noxudun digər bitkilərə nisbətən üstünlüklərini nəzərə alaraq BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Komitəsi (FAO) bu bitkinin gələcəkdə əkinçilik üçün perspektivli bitki kimi quraq regionlarda becərilməsini tövsiyyə etmişdir. Respublikamızın quraq dəmyə bölgələri üxçün məhsuldar,keyfiyyətli dən məhsulu verən paxlalı bitkilərin yeni soptlarının yaradılması və kəndli-fermer təsərrüfatlarında tətbiq edilməısi aktual məsələlərdəndir. Bu aspektdə noxud bitkisinin özünə məxsus yeri vardır. Azərbaycanda becərilən noxud populyativ xarakterlidir yəni bir növ xalq seleksiyası istiqamətli formalardır. Hər bir istehsalçı özünün istəyinə görə nümunəni artırır və onun toxum materiallarını əkir. Belə formalar mexaniki becərməyə yaramır, çox əl əməyi tələb edir, xəstəliklərə davamsız olmaqla yanaşı yüksək məhsuldaqrlığa malik olmurlar. Məhsulun keyfiyyət və kulinar xüsusiyyətləri də nəzərə alınmır.İstehsalçı ancaq dənin iriliyinə xüsusi diqqət verir. Bütün yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq noxudun seleksiyasının elmi əsaslar üzrə aparılması üçün Əkinçilik ET İnstitutunda və AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutunda seleksiya proqramı təşkil edilmışdir. Respublikamızda ərzaq probleminin həlli ilə əlaqədar olaraq noxudun yüksək məhsuldar,biotik və abiotik stres amillərə davamlı, keyfiyyətli yeni sortlsrının yaradılması, optimal becərmə texnologiyasının müəyyən edilməsi, toxumçulugunun təşkili və onun yayımı qarşıda duran problemlərdəndir. Ölkəmizin ayrı-ayrı bölgələrində becərilən noxud nümunələri tez-tez kütləvi surətdə fuzarioz və askoxitoz xəstəliklərinə tutulurlar ki, bunun nəticəsində də istehsalın rentabelliyi aşağı düşür və fermerlərin bu sahəyə marağı azalır. Becərilən yerli formalar qısa boylu olduğundan məhsulun mexaniki üsulla yığımı zamanı məhsul itkisi çox olur. Eyni zamanda belə formaların məhsulunun əmtəəlik xüsusiyyətləri də yüksək olmur [1; 5]. Buna görə də xəstəliklərə davamlı yüksək məhsuldar, hündürboylu əmtəəlik xüsusiyyətləri yüksək olan yeni noxud sortlarının yaradılması məqsədi ilə 1997-ci ildən başlayaraq ICARDA Beynəlxalq Elm mərkəzindən hər il müxtəlif mənşəli noxud nümunələri indroduksiya olunur. Alınmış nümunələr Abşeron, Qobustan və Cəlilabad bölgələrində ekoloji sınaqdan keçirilir. Öyrənilən nümunələr üzərində fenoloji müşahidələr aparılır, onların xəstəliklərə, yatmaya, şaxtaya, quraqlığa qarşı davamlılığı öyrənilir, boyu, 1000 dənin kütləsi, məhsuldarlığı, dəndə zülalın miqdarı təyin edilmişdir (cədvəl 1). Noxudun fizioloji parametrlərinin təyin edilməsi də seleksiyada mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla əlaqədar olaraq (cədvəl 2) dən məhsuldarlığının formalaşmasında aparıcı rol oynayan fizioloyi faktor kimi fotsintezin intensivliyini qeyd edə bilərik. Fizioloji parametrlərin təhlili göstərir ki, fotsintezin intensivliyi yüksək olan noxud sortlarının dən məhsuldarlığı da yüksək olur. İntensiv tipli sortlarda transpirasiya əmsalı və ağızcıqların su keçiriciliyi də nisbətən yüksəkdir.
Yüklə 7,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|