Arı-başkanlık sistemi, gerek terminoloji gerekse ülkelerin sınıflandırılması bakımından
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. DÜNYADA YARI-BAŞKANLIK
Teori, Pratik ve Tartışmalar TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı 8 9 Sonuç olarak, yarı-başkanlık modelini uygulayan yerleşmiş demokrasilerde güçlü parlamenter eğilim, post-kolonyal ülkelerde ise güçlü başkan özelliği öne çıkmıştır. Doğu Avrupa’daki eski uydu devletlerde daha dengeli bir başkan-parlamento ilişkisi, eski Sovyet ülkelerinde ise güçlü başkanlar gözlenmektedir. 31 Elgie’ye göre, ülkelerin yarı başkanlık tercihini, coğrafi ve kültürel yakınlık veya dış faktörler/teşviklerle ilişkilendiren açıklamalar yeterli değildir. Çünkü yarı-başkanlık sisteminin bahsedilen coğrafi/kültürel çevrenin dışında da varlığını sürdürmesi ve aynı coğrafi/kültürel çevrede olmakla birlikte farklı tercihlere sahip ülkelerin bulunması farklı bağımsız/ öznel gerekçelerin varlığına işaret etmektedir. 32 Benzer siyasi ortamın varlığını gerekli ancak yeterli görmeyen Elgie’ye göre, yarı-başkanlık tercihinin arkasında yatan temel gerekçe; yarı-başkanlık modelinin ülkelerin içinde bulundukları farklı siyasi koşullara ve ihtiyaçlara daha uygun bir seçenek teşkil etmesidir. 33 Her şeyden önce, yarı-başkanlık modeli, başkanlık sistemini savunanlarla parlamenter sistemi savunan siyasi aktörlerin üzerinde uzlaşabilecekleri bir anayasal seçenek olarak gözükmekteydi. Herhangi bir tarafın anayasa yapım sürecini kendi isteği doğrultusunda şekillendiremediği bir ortamda yarı-başkanlık modeli, taleplerin bir kısmının karşılanması ve fakat karşı tarafın tüm taleplerinin gerçekleşmemesi anlamında taraflar açısından onurlu bir netice olarak görülmekteydi. Bu durum, özellikle 1990’larda yarı-başkanlık modelini benimseyen Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri ile Fransızca konuşan Afrika ülkeleri için geçerliydi. 34 Elgie’ye göre, yarı-başkanlık, ülkenin demokratik ehliyetini dünyaya göstermek isteyen ülkeler için de cazip bir seçenekti. Bazı ülkelerde (İzlanda, İrlanda) halk tarafından seçilen bir cumhurbaşkanı, kolonyal monarşi gibi geçmiş siyasi geleneklerden kopuşu temsil etmesi veya daha demokratik görüntü içermesi anlamında bilinçli olarak tercih edildi. Bazı ülkelerde ise yarı-başkanlık modeli, iktidarda kalmak ve fakat bunu 31 Wu, “Clustering of Semi-Presidentialism:A First Cut”, s.28. 32 Elgie, “Semi-Presidentialism, An Increasingly Common Constitutional Choice,” s.13. 33 Elgie, “Semi-Presidentialism, An Increasingly Common Constitutional Choice,” s.13. 34 Elgie, “Semi-Presidentialism, An Increasingly Common Constitutional Choice,” s.13. Teori, Pratik ve Tartışmalar TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı 10 11 yaparken demokratik bir yönetimin var olduğuna dair bir imaj oluşturmak isteyen güçlü veya otokrat siyasi liderlere çekici gelmekteydi. 35 Yarı-başkanlık modeli, yürütme erkini güçlendirmek ve güçlü liderlik için uygun koşulları hazırlamak isteyen ülkeler için de uygun bir modeldi. Bu durum, mevcut anayasalarını değiştirerek seçimle iş başına gelmiş bir cumhurbaşkanı/devlet başkanı öngören ülke örneklerinde açıkça görülmektedir. Mısır, Fransa, Polonya, Singapur, Tayvan, Sri Lanka, Türkiye ve Yemen’de değişik tarihlerde yapılan anayasa değişiklikleri ile cumhurbaşkanının halk tarafından benimsenmesi öngörülmüş ve çoğunda görevdeki cumhurbaşkanının/devlet başkanının veya genelde bu makamın güçlendirilmesi amaçlanmıştır. Son olarak, bazı durumlarda, yarı-başkanlık modeli, parlamentonun yetkilerini artırırken başkanın yetkilerini kısıtlamak isteyen veya öyle görünmek isteyen ülkeler için uygun bir seçenekti. Bu durum, anayasa değişiklikleri ile başbakanlık makamı öngören ve kabineyi parlamentoya karşı sorumlu tutan ülkelerde (Belarus, Kamerun, Gabon, Gürcistan, Kenya, Senegal, Kamerun, Tanzanya ve Tunus) görülmektedir. 36 4. DÜNYADA YARI-BAŞKANLIK İlk örnekleri olarak kabul edilen Finlandiya ve Weimar Cumhuriyeti’nden sonra uzun bir süre fazla yaygınlaşamayan yarı- başkanlık modeli, 1990’ların başlarındaki üçüncü demokratikleşme dalgasıyla birlikte özellikle demokrasiye yeni geçen ülkelerin çoğunun tercihi olmuştur. Bu dönemde, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsızlıklarını kazanan ülkelerin pek çoğu, Fransızca konuşan Afrika ülkelerin bir kısmı ile Portekizce konuşan bazı ülkeler yarı-başkanlık modelini benimsemişlerdir. 37 Eski Sovyetler Birliği ve Yugoslavya’nın dağılmasıyla bağımsızlıklarını kazanan Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin pek çoğu 1990’ların başında hızlıca yarı-başkanlık modelini kabul etmişlerdir. Ermenistan, Azerbaycan, Belarus, Hırvatistan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, 35 Elgie, “Semi-Presidentialism, An Increasingly Common Constitutional Choice,” s.13. 36 Elgie, “Semi-Presidentialism, An Increasingly Common Constitutional Choice,” s.14. 37 Elgie, “Semi-Presidentialism, An Increasingly Common Constitutional Choice,” s.7-11. Teori, Pratik ve Tartışmalar TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı 10 11 Litvanya, Makedonya, Karadağ, Rusya, Sırbistan ve Slovenya’daki siyasi sistemler yarı-başkanlık olarak sınıflandırılmaktadır. 38 Elgie’nin sınıflandırmasına göre 2010 yılı itibariyle Fransızca konuşan 13 Afrika ülkesinde (Cezayir, Burkina Faso, Kamerun, Orta Afrika Cumh., Çad, Demokratik Kongo Cumh., Gabon, Mali, Moritanya, Ruanda, Senegal, Togo ve Tunus) yarı-başkanlık modeli uygulanmaktadır. 39 Üçüncü demokratikleşme dalgasından nasibini alan Portekizce konuşan ülkelerin tamamına yakını (Angola, Cape Verde, Guinea-Bissau, Mozambik, Sao Tome ve Principe, Doğu Timor) model olarak Portekiz yarı-başkanlık sistemini tercih etmişlerdir. 40 Yu-Shan Wu, yarı-başkanlık modelini uygulayan ülkeleri üç kategoride incelemektedir. Birinci kategoride yerleşmiş demokrasiye sahip ülkeler bulunmakta ve tamamı Batı Avrupa ve İskandinavya’da yer almaktadır. Avusturya, Finlandiya, Fransa, İzlanda, İrlanda ve Portekiz bu gruba dâhil ülkelerdir. İkinci kategoride Post-Leninist ülkeler yer almaktadır. Çoğunlukla Doğu Avrupa ve eski Sovyetler Birliği ülkeleri ile Asya’da yer alan birkaç ülke bu grupta yer almaktadırlar. Wu, bunlardan Bulgaristan, Hırvatistan, Makedonya, Polonya, Romanya, Slovakya ve Slovenya’yı eski uydu devletleri kategorisine; Ermenistan, Gürcistan, Kırgızistan, Litvanya, Rusya ve Ukrayna’yı eski Sovyetler kategorisine; Moğolistan ve Tayvan’ı Asya post-Leninist ülkeler kategorisine dâhil etmektedir. Üçüncü grupta kolonyal dönem sonrası ülkeler yer almaktadır. Bunların çoğu ya Fransızca ya da Portekizce konuşan ülkelerdir. Burkina Faso, Orta Afrika Cumhuriyeti, Gabon, Haiti, Madagaskar, Mali, Nijer, Senegal ve Togo Fransızca konuşan ülkelerdir. Cape Verde, Doğu Timor, Guinea-Bissau, Mozambik, Sao Tome ve Principe ise Portekizce konuşan ülkelerdir. Diğer kolonyal dönem sonrası ülkeler ise, Namibya, Singapur, Sri Lanka, Tanzanya ve Yemen’dir. Peru ise bu üç gruba dâhil olmayan tek ülkedir. 41 38 Elgie, “Semi-Presidentialism, An Increasingly Common Constitutional Choice,” s.11. 39 Elgie, “Semi-Presidentialism, An Increasingly Common Constitutional Choice,” s.10. 40 Elgie, “Semi-Presidentialism, An Increasingly Common Constitutional Choice”, s.11. 41 Wu, “Clustering of Semi-Presidentialism:A First Cut,” s.22. Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|