Arı-başkanlık sistemi, gerek terminoloji gerekse ülkelerin sınıflandırılması bakımından
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
Teori, Pratik ve Tartışmalar TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı 12 13 5. YARI-BAŞKANLIK UYGULAMALARI VE ÜLKE PERFORMANSLARI Yarı-başkanlık sistemine sahip ülkelere bakıldığında, seçim sistemleri, parti sistemleri, sosyo-ekonomik durum, siyasi miras, anayasal çerçeve, hâkim siyasi kültür vs. anlamında çok ciddi farklar bulunmaktadır ve bu farklılıklar ülkelerdeki siyaset pratiğini şekillendirmektedir. Önemli siyasi aktörlerin sahip oldukları anayasal yetkiler, yeni bir rejim veya sistem öngörülürken ülkenin içinde bulunduğu konjonktür, parlamentodaki çoğunluğun niteliği ve bu çoğunluğun başkanla münasebeti gibi faktörler, uygulamada oldukça farklı yarı-başkanlık pratiğinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Dolayısıyla ülkede uygulanan hükümet modelinin başarı karnesini ortaya koymak ya da demokrasi performanslarını yarı-başkanlık modeliyle ilişkilendirmek oldukça zordur. Elgie’ye göre, yarı-başkanlık modeline sahip ülkeleri, başkanların sahip olduğu yetkilerden hareketle üç alt kategoride incelemek mümkündür. “Başkanlaşmış” yarı-başkanlık olarak adlandırdığı birinci kategoride, güçlü başkan karşısında zayıf başbakanın yer aldığı ülkeler bulunmaktadır. Elgie’ye göre, güçlü başkan figürüne sahip olup demokrasi geleneğini, ciddi sıkıntılarla karşılaşmış olmalarına rağmen, sürdürebilen ülkeler varsa da sayıları çok azdır (Guyana, Namibya, Peru). Güçlü başkan figürüne sahip ülkelerin demokrasi performanslarının daha düşük olacağına dair genel inancı destekleyen pek çok ülke örneği bulunmaktadır ki bunların başında Rusya gelmektedir. 42 O kadar ki, bazı akademisyenler Rusya’daki siyasi sistemi tanımlarken yarı-başkanlık veya başkanlık tanımlarını yeterli görmemişlerdir. Örneğin Fish, Rusya’daki siyasi sistemi, “süperbaşkanlık” olarak tanımlamaktadır. 43 Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan’da da benzer bir durum söz konusudur. 44 İkinci kategoride, sembolik yetkilere sahip başkan figürünün bulunduğu ülkeler yer almaktadır. Bu ülkelerde halk tarafından seçilen 42 Robert Elgie, “A Fresh Look at Semipresidentialism, Variations on A Theme”, http://www.stevendroper.com/elgie.pdf, , Erişim:05.02.2013, s.104. 43 John T. Ishıyama ve Ryan Kennedy, “Superpresidentialism and Political Party Development in Rus- sia, Ukraine, Armenia, and Kyrgyzstan”, 2001, http://www.polsci.uh.edu/faculty/rkennedy/publications_files/super%20presidentialism.pdf, Erişim:03.02.2013, s.1178. 44 Elgie, “A Fresh Look at Semipresidentialism, Variations on A Theme”, s.104. Teori, Pratik ve Tartışmalar TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı 12 13 başkan, kısıtlı ve sembolik anayasal yetkilerle donatılmış olup asıl karar mercii başbakandır. Avusturya, İzlanda, İrlanda, Bulgaristan ve Slovenya bu kategoride yer alan ülkelerdir. 45 Üçüncü kategoride yer alan ülkelerde ise, başkan ve başbakanın sahip olduğu yetkiler bakımından dengeli bir dağılım vardır. Fransa, Hırvatistan, Ukrayna ve Polonya bu kategoride yer alırlar. Elgie’ye göre, yürütme erkleri arasında güçlerin dengeli dağılması, hem kohabitasyon dönemlerinde hem de başkan ve başbakanın aynı partiye mensup oldukları dönemlerde, çatışma potansiyelini arttıran bir faktördür. Yürütme içi çatışmanın rejimi istikrarsızlığa sürükleyebileceğini ileri süren Elgie, gücün/yetkilerin başkan ve başbakan arasında dengeli dağılmasını, güç dağılımının başkan lehine olduğu başkanlaşmış yarı-başkanlık sistemine nazaran daha makul bir seçenek olarak görmektedir. Her ne kadar yarı-başkanlık, yürütme içi çatışma olgusuyla ilişkilendirilse de Fransa örneğinde olduğu gibi yerleşik demokrasilere sahip ülke tecrübeleri bu durumun başa çıkılabilir olduğunu göstermektedir. Yazara göre, siyasi krizlere neden olan bu durum, her durumda demokrasi açısından ölümcül sonuçlar doğurmayabilir. 46 Duverger’e göre, Avusturya, İrlanda ve İzlanda’da seçimle işbaşına gelen cumhurbaşkanının siyasi gerçeklikteki performansı anayasal yetkilerinin oldukça altındadır. Diğer taraftan Duverger, Fransa’da devlet başkanının güçlü ve etkili olduğunu; Portekiz ve Finlandiya’da ise, başkan ve hükümet ilişkileri açısından dengeli bir yetki dağılımının bulunduğunu ileri sürmektedir. 47 Yarı-başkanlığı tercih eden ülkelerin demokrasi performansları oldukça farklıdır. İleri demokrasi düzeyine sahip Finlandiya, Fransa, İzlanda gibi ülkelerin yanı sıra Kamerun, Çad ve Ruanda gibi asgari demokratik gereklilikleri dahi hiçbir zaman hayata geçirememiş ülkeler olduğu gibi, Sri Lanka ve Ukrayna gibi asgari seviyede demokratik pratiklere sahip olmakla birlikte yerleşmiş demokrasiye sahip olamayan ülkeler de bulunmaktadır. Freedom House’un sınıflandırmasına göre, yarı-başkanlık modelini uygulayan ülkeler arasında, 15’i Avrupa kıtasında 45 Elgie, “A Fresh Look at Semipresidentialism, Variations on A Theme”, s.105. 46 Elgie, “A Fresh Look at Semipresidentialism, Variations on A Theme”, s.108-109. 47 Bülent Yücel, Parlamenter Hükümet Sisteminin Rasyonelleşmesi ve Türkiye Örneği (Ankara: Adalet Yayınevi, 2009), s.69. Teori, Pratik ve Tartışmalar TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı 14 15 olmak üzere 21 özgür, 17 kısmen özgür ve 10’u Afrika kıtasında olmak üzere 16 özgür olmayan ülke bulunmaktadır. 48 Yarı-başkanlık modelini uygulayan ve ileri demokrasiye sahip Batı Avrupa ülkeleri ile güçlü bir parlamento geleneğine sahip olmayan ve asgari demokrasi seviyesini yakalayamayan Afrika ülkelerinin sosyo- ekonomik gelişmişlik düzeyleri arasında büyük uçurumlar bulunmaktadır. Elgie’ye göre, genç demokrasilerde yarı-başkanlık modelinin başarısızlığı, ülkelerin içinde bulundukları elverişsiz sosyo-ekonomik koşullarla ilişkilidir. Zira bu ülkeler yarı-başkanlık sistemi yerine başka bir sistemi benimsemiş olsalardı bile başarılı olma ihtimalleri oldukça zayıftı. 49 Elgie’ye göre, yarı-başkanlık sisteminin genç demokrasilerdeki karnesi başarısızlıklarla doludur. Başarısız olmuş ülke sayısı başarılı ülke sayısına oranla daha fazladır. Elgie, bu durumun ülkelerin içinde bulunduğu elverişli olmayan ekonomik ve sosyal koşullarla bağlantılı olduğunu ileri sürmektedir. Elgie, yarı-başkanlık sisteminin ülkelerin demokratikleşmesine katkı yaptığını söyleyebilmek için hiçbir neden olmadığını ileri sürmektedir. Ayrıca, birlikte yaşama (kohabitasyon) zorunluluğunun, yarı-başkanlık sisteminin başarısızlığında yaygın ve önem arz eden bir neden olmadığını ileri sürmektedir. Yazara göre, çok az sayıdaki ülkede bölünmüş azınlık hükümetleri, başarısızlığın arkasındaki nedendir. Elgie, birlikte yaşama zorunluluğu ve bölünmüş azınlık hükümetleri eleştirilerinin, anayasal zayıflık olarak haklı, ancak sistemin başarısızlığı ile doğrudan ilişkilendirilecek faktörler olmadığı görüşündedir. 50 Elgie’ye göre, genç demokrasilerde başarısızlığın arkasında yatan esas neden, yarı-başkanlığın kurumsal yapısındaki farklılıklardır. Başkanlı- parlamenter sistem, başbakanlı-başkanlık sistemine göre daha kötü performans göstermektedir. Buradan hareketle başbakanlı-başkanlık modelinin daha başarılı olduğu sonucunu çıkarmanın yanlış olduğunu 48 Freedom House, her yıl ülkelerin siyasi haklar ve sivil özgürlükler konusundaki perfor- manslarını değerlendirerek ülkeleri 1’den 7’ye kadar bir skala içerisine yerleştirmek- tedir. Notu 1-2.5 olan ülkeler özgür, 3-5 arası olan ülkeler kısmen özgür ve 5.5-7.0 olan ülkeler özgür olmayan ülkeler kategorisinde değerlendirilmektedir. Freedom House’un sınıf- landırmasına göre, 2012 yılında 195 ülkeden 87’si özgür, 60’ı kısmen özgür ve 48’si özgür ol- mayan ülke kategorisine dahildir. “Freedom in the World 2012”, Freedom House İnternet Sitesi, http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2012#.U3DSuqqKCcw, Eri- şim:07.02.2013. 49 Elgie, “Varieties of Semi-Presidentialism and Their Impact on Nascent Democracies”, s.71. 50 Elgie, “Varieties of Semi-Presidentialism and Their Impact on Nascent Democracies”, s.71. Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|