Araz qurbanov
Yüklə 3,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «ətraf mühitə təsir vasitələri»
128 HİDROBÖHRAN, HİDROMÜNAQİŞƏLƏR VƏ HİDROSTRATEGİYA haqqında» 18 may 1977-ci il tarixli Cenevrə Konvensiyasının 1-ci və 2-ci maddələrində də bu kimi hallar beynəlxalq hüquq normalarına zidd fəaliyyət kimi dəyərləndirilmişdir. Bu sənəddə «ətraf mühitə təsir vasitələri» ifadəsi təbiət proseslərinə - biota (ümumi ərazidə canlı orqanizmlərin tarixən formalaşmış birliyi), litosfer, hidrosfer, atmosfer də daxil olmaqla, Yerin dinamikasının, tərkibinin, strukturunun məqsədli şəkildə dəyişdirilməsinə, idarə edilməsinə istiqamətləndirilmiş vasitələr kimi izah olunur və hərbi münaqişə iştirakçısı olan dövlətlərin bir- birinə qarşı bu metodlardan istifadəsinin yolverilməzliyi açıq şəkildə bildirilir 126 . Bu baxımdan, yuxarıda göstərilən beynəlxalq hüquqi sənədlər Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi dövründə rəsmi Yerevanın azərbaycanlılara qarşı soyqırım, etnik təmizləmə siyasəti ilə yanaşı, «davamlı genosid» anlamını verən ekoloji müharibə də apardığını təsdiqləyir. Zənn etmək olardı ki, Azərbaycanla müqayisədə daha çox su ehtiyatlarına malik olan Ermənistanda əhalinin su ilə təminatı ilə bağlı problemlər olmamalıdır. Lakin, bu ölkədə sosial-iqtisadi və siyasi həyatın bütün sahələrini əhatə edən kəskin böhran su təsərrüfatının da idarə olunmasında da ciddi çətinliklər yaratmışdır. Məsələn, Avropa İqtisadi Komissiyasının statistik məlumatına əsasən, 1990-cı ildən 2011-ci ilədək olan dövr ərzində Ermənistan Respublikasının kommunal təsərrüfatında istifadə olunan suyun həcminə və əhalinin hər bir nəfərinin istehlak etdiyi suya dair göstəricilər təqribən 10 dəfə azalmışdır. Belə ki, kommunal sahədə istehlakın həcmi ildə 945,1 milyon m3-dən 100 milyon m3-ə, orta statistik vətəndaşın istifadədə etdiyi su isə 328,2 m3-dən təqribən 65 m3-ə enmişdir. Təhlillərə görə, azalma tendensiyası heç də bu ölkədə «ciddi qənaət rejiminin» tətbiqi ilə bağlı deyildir və əsasən, aşağıdakı sosial-iqtisadi səbəblərlə əlaqəlidir: Ermənistandakı iqtisadi tənəzzül nəticəsində kommunal müəssisələrinin bir çoxunun fəaliyyətini dayandırması; qiymət artımına görə əhalinin bir sıra kommunal xidmətlərdən imtina etməsi; ölkədə kütləvi miqrasiya hallarının artması, Ermənistan əhalisinin təqribən yarısının ölkəni tərk etməsi. Ermənistan Respublikasının transsərhəd su ehtiyatlarından 126 UN Treaty Series, Vol. 1108, I-17119 129 HİDROBÖHRAN, HİDROMÜNAQİŞƏLƏR VƏ HİDROSTRATEGİYA Azərbaycana qarşı istifadə etmək imkanları düşmən ölkənin rəsmi Bakıya yeganə təsir vasitəsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin su ehtiyatları ilə əlaqəli aspektləri, eləcə də düşmən dövlətin hidroterror, hidrodiversiya və ekoloji təxribat aktları törədilməsində şirin su mənbələrindən və hidrotexniki qurğulardan istifadə etməsi faktları beynəlxalq hüquq müstəvisində kifayət qədər öyrənilməmiş məsələlərdəndir. Rəsmi Yerevanın yürütdüyü işğalçılıq, etnik təmizləmə siyasəti onun su strategiyasına da təsirsiz ötüşməmişdir. ATƏT-in Minsk qrupunun münaqişənin konservasiyasına xidmət edən qeyri-konstruktiv mövqeyi, Ermənistanın əsassız bəhanələrlə onun həllini uzatması səyləri rəsmi Yerevana hidrosiyasi imkanlarını genişləndirməkdə, yaxın gələcəkdə su ehtiyatları amilindən Azərbaycana qarşı istifadə etməkdə əlverişli şərait yaratmaqdadır. Rəsmi Yerevan transsərhəd su ehtiyatlarının idarə olunmasına, istifadəsinə, qorunmasına və su kvotasının müəyyənləşdirilməsinə dair region dövlətləri ilə hər hansı bir müqavilənin bağlanmasını ləngitməklə, ölkəsinin Ermənistan SSR-in hüquqi varisi olduğunu bəhanə gətirir, regional hidrosiyasətində SSRİ-nin hələ 1924-cü ildə Türkiyə, 1957- ci ildə isə İranla su bölgüsünə dair bağladığı sazişlərin müddəalarına söykənməkdə davam edir. Son məlumatlara əsasən, bu gün Ermənistanın ümumi su ehtiyatları təqribən 9,169 milyard m³-ə bərabərdir. Onun 4,8 milyard m³-i yerüstü, 4,3 milyard m³-i isə yeraltı su ehtiyatlarının payına düşür. Su ehtiyatlarının həcminə görə Cənubi Qafqaz dövlətləri arasında Gürcüstandan sonra ikinci yerdə olan Ermənistanda adambaşına ildə 3000 m³ (Azərbaycan üzrə orta illik göstəricidən təqribən 3,5 dəfə çox) su düşür. İl ərzində istifadə olunan suyun 66%-i kənd təsərrüfatı sahələrinin suvarılmasında, 30%-i məişətdə, cəmi 4%-i isə sənayedə istifadə olunur. Son göstərici iqtisadi böhran içərisində olan Ermənistanda sənayenin düşdüyü ağır vəziyyətlə əlaqədardır. Belə ki, son 10 il ərzində ölkədəki sənaye müəssisələrinin fəaliyyətinin kəskin şəkildə azalması nəticəsində su istehlakı 220 milyon m³-dən 50 milyon m³-ə enmişdir. Hazırda sənaye məqsədləri üçün ayrılan suyun böyük hissəsi Metsamor Atom Elektrik Stansiyasına yönəldilir. Ermənistandakı 19 sutəmizləyici stansiyanın bu gün fəaliyyətinin tamamilə dayandırılması üzündən sənaye tullantıları və çirkab birbaşa çaylara axıdılır. Mütəxəssislər ölkənin su təsərrüfatında 130 HİDROBÖHRAN, HİDROMÜNAQİŞƏLƏR VƏ HİDROSTRATEGİYA yaranmış problemləri iki əsas qrupa ayırırlar. Onlardan birincisi su ehtiyatının idarə olunması, digəri isə su şəbəkələrinin vəziyyəti və bələdiyyələrin su təchizatı ilə əlaqədardır. İkinci tip su ehtiyatlarından istifadənin tənzimlənməməsi, infrastrukturun yarıtmaz vəziyyəti və böyük su itkiləri ilə bağlıdır 127 . Araz çayında yaranan gərgin ekoloji vəziyyət Kür çayından daha təhlükəlidir. Araz çayı Gümrüdən başlayaraq Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə sərhəd əraziyə kimi uzanan axını boyu Ermənistanın 10-dan çox sənaye şəhərinin məişət və sənaye tullantılarını qəbul edir. Bununla yanaşı, Ermənistan ərazisindən Araz çayına qovuşan Gedərçay, Vorotan, Axuryan çaylarının suları da son dərəcə çirkləndirilmişdir. Bu çaylarda demək olar ki, oksigen yoxdur, turşuluq göstəricisi pH 2,4-ə enmiş, mikroflora 180-200 dəfə azalmış, çay sahillərindəki bitki örtüyü məhv olmuşdur. Ermənistanla Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında Araz sularında ziyansız qatqılarla müqayisədə fenol maddələrin miqdarı 220-1160 dəfə, ağır metalların duzları - 36-44 dəfə (mis, molibden və s.), azot-fosfor duzları - 26-34 dəfə, xloridlər - 28 dəfə, neft mənşəli karbohidrogenlər - 73-113 dəfə yüksəkdir. Araz çayının sol qolu olan Razdan (Zəngi) çayı çirklənmə dərəcəsinə görə Ermənistanda birincidir. Razdan, Çarensavan, Abovyan, Yerevan şəhərlərindəki sənaye müəssisələrinin maye tullantıları və çirkab buraya axıdılır. 1980-ci illərdə Razdana atılan çirkab sularının orta illik miqdarı 210 milyon m 3 bərabər olmuşdur. Yay aylarında - Araz çayında suyun səviyyəsi aşağı düşdüyü dövrdə Razdanda çirkab sularının sərfi azalmır. Nəticədə «Araz» su anbarında çox təhlükəli vəziyyət yaranır. Araz çayını ən çox çirkləndirən su axarlardan biri də Oxçuçaydır. Mehri, Qacaran, Qafan və Dəstəkert dağ-mədən kombinatlarının yüz min tonlarla qatı turş suları, ağır metal duzları və başqa tullantıları Oxçuçayı hədsiz dərəcədə çirkləndirmişdir. Ayrı-ayrı vaxtlarda suyun tərkibində misin miqdarı 25-50 dəfə, fenolların miqdarı isə mütəmadi olaraq normadan 6-15 dəfə artıq olmuşdur. Alüminium, sink, titan, bismut və s. çirkləndirici elementlərə Oxçuçayda daim rast gəlinir 128 . Nəticədə, Ermənistan Respublikasının hidrosiyasəti ölkəni bürüyən sosial-iqtisadi problemlərin aradan qaldırılmasından daha çox, Azərbaycan Respublikasında şirin su çatışmazlığının ekoloji fəlakət həddinə çatdırılmasına, transsərhəd çayların su ehtiyatlarından siyasi 127 А.Потапов. «Водные ресурсы Южного Кавказа: проблемы интегрального управле- ния», http://badnews.org.ru 128 Q.Məmmədov, M.Xəlilov. «Ekologiya, ətraf mühit və insan», .Bakı, 2006. Yüklə 3,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|