Artur Rej ter Epitet w twórczości Gustawa Herlinga-Grudzińskiego

96

ARTUR  RETTER

poddane jak  największej  kontroli.”18  Obok  owej  „poetyki wyrzeczenia”19  wy­

stępuje  wieloznaczność,  która wynika  z założeń  warsztatowych pisarza:  „Her- 

ling-Grudziński jest  autorem  o  wyjątkowo  wyostrzonej  świadomości własnego 

warsztatu.  Jego  literackie  wybory  wynikają  z  biografii  (przeżycie  »innego 

świata«)  i  z  refleksji  nad  przemianami  w  sztuce  powieściowej  w  ciągu  ostat­

nich  dwóch  stuleci.  Nieufny  wobec  fikcji  literackiej,  wobec  wątków  fabular­

nych  —  Herling  świadomie  tworzy  nową  formułę  wypowiedzi  na  pograniczu 

eseju,  noweli  i  paraboli.”20  Z  nieświadomości  owych  założeń  samego  pisarza 

wynikały  niepochlebne  głosy  krytyków  odmawiających  utworom  Grudziń­

skiego  prawa  do  nazwania  ich  literaturą  piękną  — wywołujące  później  liczne 

polemiki21.

Mimo  deklarowanej  sympatii  do  stylu  intelektualnego,  „suchego”  bada­

cze  zauważają  elementy  artystycznej  ornamentacji  tekstu,  wśród  uprzywile­

jowanych  tropów  wskazuje  się  na  przykład  porównanie22.  Również  innego 

rodzaju  znaczące  środki  artystycznego  wyrazu,  w  tym  epitet,  można  dostrzec 

na  kartach  pisarstwa  Herlinga-Grudzińskiego  i  poddać  je  analizie.

*  *  *

Niniejszy  artykuł  jest  próbą  wskazania  pewnych  tendencji  dotyczących 

form  i  funkcji  epitetu.  Są  to  próby,  by  tak  rzec,  szkicowe,  gdyż  w  tak 

polifonicznych  tekstach  nietrudno  o  nadużycia  interpretacyjne  i  przesadzone 

generalizacje.

To,  co  wspólne  dla  materiału  poddanego  obserwacji  pod  kątem  analizy 

epitetu,  to  tendencja  do  stosowania  tak  zwanych  spiętrzeń  epitetów,  czyli 

umieszczanie kilku  określeń  (epitetów)  w  odniesieniu  do  charakteryzowanego 

obiektu.

( i )

Przemieszanie  dwóch  istot  spopielonych,  pełne  i  nieodwracalne,  ostateczne  i  wieczne?

Bia,  s.  25

(

2

)

Łukasz  znajdował  ją  w  głębokim,  wciąż  głębszym  przekonaniu,  że  zawdzięcza  to 

skrzyżowaniu  miłości  dwojga  kochanków  i  miłości  rodzeństwa.  Wyczuwał  to  w  samym 

akcie  seksualnym,  bogatszym  o  coś  dodatkowego,  nieuazywalnego  i  gwałtownego.

Bia,  s.  56

18  Z.  K u d e l s k i :   Między  wyrzeczeniem  a  wieloznacznością.  (O  „Wieży”  Gustawa  Herlinga- 

-Grudzińskiego).  W:  Etos  i  artyzm...,  s.  79.

19  Tamże.

20  Tamże,  s.  86.

21  Tamże.

22  W.  B o l e c k i :   „Ciemna miłość"..., s.  115; E. J ęd r ze j к o: Znaki ludzkiego losu.  (Ofunkcji 

porównań  tv prozie  Herlinga-Grudzińskiego).  W:  „Stylistyka” .  T.  3.  Red.  S.  G a j d a .   Opole  1994.

---

EPITET  W  TWÓRCZOŚCI GUSTAWA  HERLING А-G RUDZIŃSKIEGO

97

(3)

Ale  nocą!  Nocą,  w  ciszy  i  pustce,  Most  wstaje  do  życia  samotny,  czysty  i  nagi.

M o,  s.  И 9

(4)

T a straszna, dramatyczna, krzycząca nagość jest samotnym skrawkiem Atlantydy, który 

wynurza  się  z  potopu.

Dzie,  s.  69

(5)

Więc piękny, dobrze i mocno osadzony jest Budapeszt, spokojny, cichy, z przechodniami, 

którzy  w  wyglądzie  i  ubraniu  zachowali  coś  z  dawnych  „ludowych”  czasów  (...).

Dzie,  s.  204

Zastosowanie  spiętrzenia  epitetów  czyni  tekst  pełniejszym,  a  przedsta­

wiane  charakterystyki  bardziej  obrazowymi  i  sugestywniejszymi.  Spiętrzenie 

epitetów  dotyczy  w  równym  stopniu  treści  o  charakterze  dosłownym  (przy­

kład  5),  jak  też  metaforycznym  (przykłady  3  i  4).  Służy  również  charakte­

rystyce  treści  abstrakcyjnych,  które  —  trudne  do  zdefiniowania  —  zostają 

przybliżone  dzięki  zastosowanemu  nagromadzeniu  określeń  (przykłady  1  i  2). 

Niekiedy spiętrzenie epitetów, zapewniające pogłębioną charakterystykę obiek­

tu,  wieńczy  myśl  urwaną,  pozostawioną  jednak  odbiorcy  do  dopowiedze­

nia:  Przemieszanie  dwóch  istot  spopielonych,  pełne  i  nieodwracalne,  ostateczne 

i wieczne? Spiętrzenia  epitetów  pełnią  rozmaite  funkcje  w  strukturze  komuni­

katu:  dopełnienia  obrazowania  (przykład  5),  intensyfikacji  (przykłady  1,  2,  4), 

nacechowania  metaforycznego  opisu  obiektu  (przykłady  3  i  4).

Szczególne  miejsce  zajmują  spiętrzenia  epitetów  w  opisach  osób:

(

6

)

Szczupła,  ciągle  zgrabna,  o  twarzy  niemal  przezroczystej,  w  której  rozpływały  się 

zmarszczki,  energiczna,  ba  - 

młodzieńcza  w  ruchach,  przede  wszystkim  zaś  patrząca 

na  świat  zielonymi,  wielkimi  oczami,  pełnymi  ciekawości  i  czujności,  nie  była  w  niczym 

podobna  do  ociężałego  i  zwalistego  mężczyzny,  krzepkiego  na  pozór,  lecz  wyraźnie 

zmęczonego  życiem.

B ia,  s.  8—9

(7)

Z  medalionu  patrzy  Raimondo  di  Sangro,  książę  San  Severo  (1710  1771),  dziedzic

znakomitego  rodu,  który  wywodził  się  od  Karola  Wielkiego  i  przetkany  był  licznymi 

kardynałami.  Twarz  tęga,  okolona  peruką  o  misternie  podwiniętych  lokach,  gruby  mięsisty 

nos, usta wyrażające  albo zmysłowość,  albo  pychę  i  wzgardę;  albo  i jedno,  i  drugie.  Oczy tak 

ogromne i wypukłe, tak przenikliwie utkwione w świecie, że -  - jak często bywa ze wzrokiem 

dominującym  w  twarzy  -   ocierają  się  o  refleks  obłędu:  zmiennego,  to  natarczywego,  to 

zaczajonego  w  dalekich  rejonach,  jakby  uśpionego.

Dzie,  s.  24

Spiętrzenie  epitetów  może  służyć  po  prostu  pogłębieniu  opisu,  a  przez  to 

uszczegółowieniu  charakterystyk  —  tak  jest  w  obydwu  przywołanych  przy-

7  „Język  Artystyczny”

---