Arxeo logiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 5,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
83
yerlərinə əsasən baş küçələrin b iri d igərin i mə rkəzdə kəsərək, şəhristanı dörd sektora ayırdığın ı ehtimal etmək olar. Dərbəndin baş küçələri 3-4 m enində olub, narınqalanın yerləşdiyi təpənin ətəklərindən dənizə doğru istiqamətlənmişdi (A.A.Kyдрявцев, 1982, c тp. 148). Gö rünür bütün küçə və meydanlar döşənirdi. On ları döşəmək üçün bişmiş kərpic , ç ınqıl, çaydaşı, sa xsı q ırıqları, yastı daşlardan istifad ə edirdilər. Beyləqanda tədqiq olunmuş küçə kərpic və saxsı qab qırıqla rı ilə 10-15 sm qalınlıqda döşənmiş, onun üstündən isə yastı daşlarla örtülmüşdü (Q.M.Əh mədov, 1979, s əh. 145). Arxeoloji qazıntılar nəticəsində mə lu m o lmuşdur ki, Qəbələ şəhərinin küçə və dalanları əsas etibarilə xırda daşlı qumla örtülərək bərkidilmişdi. Şimaldan gələn baş küçə isə dikinə düzülmüş bişmiş kərpiclə döşənmişdi (И.П.Щеблыкин, 1945, cтp. 92). Gəncədə
çaykənarı və körpülü küçələr çaydaşı ilə döşənmişdi (И.М .Джафарзаде, 1949). Çaydaşıları ilə döşənmiş küçə qalığı İma mzadə yaxınlığında aparılan qazıntıda da üzə çıxarılmışdır (P.Дж.А хмедов, 1986, стp. 415).
Orta əsr şəhərlərində meydan və küçələr gecələr işıqlandırılırd ı. Beyləqan və Şabran qazıntılarından hasarlara taxılan xüsusi formalı çıraqların tapılması da b una dəlalət edir. Şəhər idarə aparatının qarşısında duran ən mühüm abadlıq məsələsi sakinlərin suya ehtiyacını ödəmək, su təchizatı sisteminin təşkili və onun saz vəziyyətdə saxlanılması idi. Bu məqsədlə təbii-coğrafi şəra itdən asılı ola raq mü xtə lif üsullardan istifadə edirdilər. Dağ çayların ın və bulaqların bol olduğu ərazilərdə arx, kəhriz və tünglərdən quraşdırılmış kəmə r vasitəsilə şəhərə su gətirirdilər. Arranın düzən şəhərləri Araz və Kür çaylarından çəkilmiş suvarma şəbəkəsi (kanalları) vasitəsi ilə təchiz o lunurdu. Bu ba xımdan başlanğıcın ı Ara z çayından götürən, ümu mi u zunluğu 60 km olan Govurarx, M il düzünün, o cümlədən Bey ləqan şəhərinin təsərrüfat həyatında mühüm əhəmiyyətə malik idi (E.Ə.Qasımov, 2002, səh. 92; Q.M.Əh mədov, 1979, səh. 93). Ətraf əra zidə su mənbəyi o lmadıqda və ya kifayət etmədikdə suyun yer s əthinə yaxın olan sahələrdə quyu və ovdanlar qazmaqla yeraltı sulardan istifadə edilirdi. Bu, istər yazılı mənbə məlu matları, istərsə də Beyləqan, Şa ma xı, Ba kı, Şabran, Dərbənd şəhərlərinin arxeolo ji tədqiqi ilə təsdiqlənir (E.Ə.Qasımov, 2002, s əh. 80-85). Orta əsr Bərdə, Gəncə, Ba kı, Təbriz şəhərlərin in su təchizatında kəhrizlə rdən geniş istifadə olunmuşdur. Yaşayış məskənlərin in coğrafi şəraitinə uyğun olaraq kəhrizlərin qazılması mü xtəlif üsullarla ic ra olunurdu. Düzən zonalarda və yumşaq torpaqlı ərazilərdə çəkilən kəhrizlər yerin altından lağım atmaq yolu ilə qazılırd ı (Я.А.Рустамов, 1964; E.Ə.Qasımov, 2002, s əh. 54-55). 84
Quyulardan qalxan yera ltı sular üstü bağlı kəhriz xətti ilə a xıb gedirdi. Kəhriz xətti xarab olmasın deyə daşla və ya bişmiş kərpic lə üzlənir, ya xud içərisinə düzülmüş tünglərlə su istənilən yerə axıd ılırdı. Daş süxurlarda və qayalıq larda qazılan kəhriz xətti üçün belə üzləməyə və tünglərə ehtiyac duyulmu rdu. Belə hallarda su çirklən məsin deyə ancaq xəttin üstü sal daşlarla örtülürdü. Kəhrizləri vaxtaşırı təmizləmək, lazım gəldikdə onu təmir edə bilmək üçün müəyyən məsafələ rlə xüsusi yoxlayıc ı qurğular-quyular hörülürdü. Gəncədə orta əsr kəhrizləri zə manə mizə qədər qa lmışdır, onların bəzilərində təmiz və sərin su indi də a xır. Burada Gəncəçayın sol sahilindəki ə ra zin in cənub- şərqində X əsrə aid bir neçə kilo metr davam edən kəhrizin qalıq ları aşkarlan mışdır. Hə min kəhriz xəttində qoruyucu quyular qeydə alın mışdır (tablo 21, ş ək. 1). Bu quyuların yanları kirəc məhlulunda çaydaşı ilə hörülmüşdür (E.Ə.Qasımov, 2002. səh. 60-61). Ye rin a ltında qazılmış kəhriz xətt i isə yonulmuş və adi çaydaşı ilə üzlən mişdir. Bəzən kəhrizlərin quyusu elə qazılmışdır ki, onlardan müstəqil quyu kimi də su götürmək üçün istifadə edilə bilinirdi. Gəncənin kəhriz sistemi onun yüksək təcrübə və biliyə malik ixtisaslı mühəndislər tərəfindən inşa olunduğuna dəlalət edir. Bə zən şəhər ərazisinə su xətləri bişmiş kərpicdən kirəc məhlu lunda hörülmüş arxlarla aparılırdı. Belə a rxla r üstü bağlı və ya açıq düzə ldilirdi (Qəbələ, Bey ləqan). IX-XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycan şəhərlərin in su təchizatında ən geniş yayılmış vasitə dulus tünglərindən quraşdırılmış su kəmərləri idi (tablo 21, şək. 2). Be lə tünglər qazıntı aparılmış, demə k olar ki, bütün ş əhər və qalalarda tapılmışdır. Onların uzunluğu 30-40 sm, diametri isə 16-17 sm idi. Onlar iç-içə geydirilir və birləşən yeri kirəc məhlu lu ilə bərkid ilirdi. Gəncə ustaları daha möhkə m olsun deyə kirəcə kül də qatırdılar. Beyləqan ustaları bu məqsəd üçün tünglərin üstünə əlavə saxsı və yaxud daşdan düzəldilmiş örtüklər qoyurdular. Kəmərin suyun təzyiqinə davamın ı artırmaq məqsədi ilə onu bişmiş kərp iclə örtüb məhlu lla bərkid irdilər. Məsələn, Şabranda, Xunanda, Şama xıda tü nglərdən quraşdırılmış xət lərin üstü kərpic lə və yaxud kirəc məh lulu ilə örtülmüşdür. Qəbələdə aşkara çıxa rılmış, iki tərəfində boru şəklində çıxığ ı o lan (bura tünglər keçirilird i) küplə r ma raqlıdır. Be lə küplər nəzarət üçün istifadə ed ilird i. On ların ağzı qapaqla bağlanır, lazım gəldikdə, qapaq götürülərək su xətti yo xlan ılırd ı. Bəzən belə küpləri kiçik quyular əvəz edird i (Gəncə). Tünglərdən quraşdırılmış su kə mərləri adətən küçələrin kənarı ilə aparılırdı. Bu, kəməri təmir etmək işini asanlaşdırırdı. Beyləqanda ikiağ ızlı d irsək tüngləri, hətta üçağızlı tünglər tapılmışdır. Bun lar vasitəsilə su xəttini döndərmək və şaxələrə ayırmaq mü mkün olurdu. Şamaxıda arası 5-6 sm o lan qoşa su xətti də aşkara çıxarılmışdır. Tünglərdən quraşdırılmış kəmərlər həm suyun ətraf Yüklə 5,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|