Asqarova dilorom qurbonovna

Bolalarni oilada tasviriy faoliyat orqali maktabga tayyorlash.
Tasviriy faoliyat (rasmda, loy ishi, applikatsiya) bolalarda nafaqat qiziqish
uyg‘otadi, balki ularni o‘rab turgan olamni o‘z ishida aks ettirishda, olamni ko‘z oldida yaxlit holda namoyon etishida va umuman har tomonlama shakllanishiga (estetik, aqliy, axloqiy) turtki bo‘ladi.1-sinfning o‘quv dasturiga tasviriy faoliyat darslari kiritilgan, Ushbu faoliyatda bolalar rasm chizishga o‘rganishadi. Qog‘oz va loy bilan ishlash qo‘l mehnati dasturiga kiritilgan.Shuning uchun uyida hamkorlikda rasm chizgan, loy bilan ishlash, qirqib yasashga o‘rgangan bolaning o‘z kuchiga bo‘lgan ishonchi, qo‘lda bajarish ko‘nikmalari yanada mustahkamlanadi. Tasviriy faoliyat bolaning maktabga psixologik-aqliy tayyorgarligini oshiradi. Buni bolaning o‘zini tutishi va barcha harakatlarni anglagan holda bajarishida ko‘rishimiz mumkin. Rasm chizish, loy bilan ishlash, applikatsiya o`yinli ta`lim foliyatlarlari, bolani o‘z vaqtini rejali tashkillashtirishga, boshlagan ishini oxiriga etkazishga o‘z ishini yanada yaxshi va to‘g‘ri bajarishga, yangilik yaratishga, ma’lum ko‘nikma va malakalarni egallashga, diqqat bilan tinglashga va kattalar aytgan vazifalarni bajarishga o‘rgatadi.Tasviriy faoliyat mashg‘ulotini o‘tkazish uchun zarur bo‘ladigan materiallar quyidagilar: qog‘oz, qalam, mo‘yqalam,bo‘yoq, elim, qaychi, plastilin va hokazo. Bolalar, asosan, yorqin ranglarni yoqtirishadi, ularni bo‘yoq va qalamlar to‘plam o‘ziga jalb etadi. Bo‘yoqlarni har xil rangdaligi bolalarning dunyoni yorqin tasvirlashga imkon yaratadi va mazmunli rasm solishga turtki bo‘ladi.Shuning uchun rasmga yaxshi bo‘yoq materiallarini tanlash muhim. Rasm chizish uchun har xil materiallardan foydalanish mumkin, lekin bu hamma material ham muhim degani emas. 12 xil rangdagi qalamlar to‘plami, oddiy qalam (2-3m) mo‘yqalam, akvarel bo‘yoqlari va rasm uchun qog‘oz kabi materiallarsiz bola faoliyatini tashkillashtirib bo‘lmaydi. Albatta turli materiallar rangli mel, bola ishini yanada boyitib ko‘rsatadi va bu rasm chizish jarayoniga katta e’tibor talab qiladi, bola syujetga xos rang tanlashga o‘rganib qoladi, rasm va meteriallar o‘rtasidagi aloqa kabi masalalar bolani fikrlashga da’vat etadi. Har gal yangi-yangi rasm syujeti bilan bog‘liq materialni tanlash ham kerak emas. Bola bir material ustida ishlab uni to‘liq anglab olishi kerak. Kattalar tasviriy faoliyatni uyda tashkillashtirishi, bola ishlashi uchun va material, uskunalar uchun alohida joy, mashg‘ulot uchun kerak bo‘ladigan materiallarni tayyorlashi zarur. Bu bola mustaqil tarzda ishlashi uchun, kerakli narsalarni, chin dildan tayyorlashi va ish oxirida o‘z joyini yig‘ishtirib qo‘yishi uchun zarur.Bolalarni ta`limiy faoliyat uchun materiallarni oldindan tayyorlashga o‘rgatish kerak: qalamlarni o‘tkirlash, akvarel bo‘yoqlarini namlash ya’ni yumshab mo‘yqalamga oson yig‘ilishi uchun.Bo‘yoq bilan ishlash uchun, maxsus idishda toza suv, yumshoq latta, mo‘yqalam suvini shimishi uchun kerak bo‘ladi. Bundan tashqari rangni aralashtirib, zo‘rur rangni tanlash uchun palitradan foydalanish kerak bo‘ladi. Qog‘ozni rasm albomi va rasm daftaridan olishi kerak. Yupqa yozma varaq va oddiy daftar varaqlaridan foydalanish tavsiya etilmaydi. Loy o‘rnida eng qulayi bu plastilin. Uni kaftlar orasida harakatlantirib,qizdirib, yumshatib olish lozim. Buni bolani o‘zi bajarsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Applikatsiya uchun rangli qog‘ozdan foydalangan ma’qul. Daftar muqovasidan foydalanish ham mumkin. Eng muhimi bola ishiga hurmat bilan qarash kerak. Bola rasm chizayotgan vaqtda unga xalaqit qilishi, xatosini to‘g‘rilash, e’tiborini boshqa narsalarga qaratish kerak emas. Bola diqqatini tez-tez boshqa narsalarga qaratish undagi psixik jarayonlarni buzadi. Rasm va loy ishida: “Qalamni to‘g‘ri ushla”, “Qattiq bosma”, “Rasmni ehtiyotlik bilan bo‘yagin”, “Shoshilma” kabi gaplar bilan tanbeh berishning o‘zi yetarli. Buni bola jig‘iga tegmasdan sekin murojaat qilgan holda bajarish kerak.Ta`limiy faoliyat paytida stolga tushadigan yorug‘lik muhim va bolani o‘tirishiga e’tibor qilish lozim. Agar bola biror narsani o‘xshatib chizgisi kelsa-yu lekin o‘xshatishga qiynalsa, odatda kattalarga yordam so‘rab boradi. Bunday holatda qalam ushlab, rasm chizishga shoshilmaslik kerak, chunki bu har doim ham yaxshi samara bermaydi. Rasmni har safar kattalar chizib ko‘rsataversa, bunday bolalar engillikka o‘rganib qolishadi va qiyinchilikni yengib o‘ta olmaydilar. Qiyinchilikni yuzaga kelish sababi, bu bolada ko‘rgazmali narsa haqida aniq tasavvurning yo‘qligidadir. Shuning uchun bola shu narsa haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishi kerak. Agar shu narsani kitob va o‘yinchoqlar orqali ko‘rish imkoniyati bo‘lsa, albatta undan foydalanish kerak. Bola kerakli narsani rasmlar orqali o‘zi topsin. Kattalar esa bola rasmni topishi uchun ketgan vaqtni hisobga olishi kerak. Qidiruv uchun ko‘p vaqt sarf qilinishi kerak emas, chunki bola diqqati va xayoli boshqa faoliyatga ko‘chib, boshlagan ishni oxiriga etkaza olmay qoladi. Bolaga yordam berish, rasmni qidirib topib, diqqat bilan kuzatish kerak. Bola rasm detallarini tushirib qoldiradimi yoki qo‘shadimi bu o‘ziga havola. Eng asosiysi bola o‘z holicha rasm chizsin. Biz bolada asosan maqsad sari intilish hissini shakllantirish va doimo o‘z ishini oxiriga etkazish kabi hislatlarni tarbiyalab borishimiz darkor. Har doim ham bola bir mashg`ulotning o‘zida boshlagan rasimni oxiriga etkaza olmaydi, sababi, vaqt yetmaydi yoki charchab qoladi. Bunday holda bolaga rasmni keyin davom ettirishini maslahat beriladi. Ba’zida esa bola boshlagan ishini oxiriga yetkazmay turib, «Chizishni xohlamayman», deb turib oladi. Sababi, ko‘pincha bola rasmni biron bir detalini chiza olmay qolsa, shunday qila boshlaydi. Aynan nima bolaga qiyinchilik tug‘dirayapti, shuni aniqlab, eng ma’qul bo‘lgan maslahatni berish kerak. Agar gap bunda emas, balki bola hamma boshlagan ishini ham oxiriga etkazmasligini aniqlansa, unday holda bolaga yumshoq muomalada turib, ishni oxiriga etkazish zarur ekanligi tushuntiriladi. Tasviriy faoliyat natijasi bola tomonidan bajarilgan materiallarda (rasm,applikatsiya, yasalgan figuralar) namoyon bo‘ladi. Iloji boricha ota-onalar bolaning qiziqishi, bajarayotgan ishi haqida suhbatlashishi kerak. Eng avvalo, boladan o‘z ishida nimani aks ettira olishi, aynan qaysi detal ustida qiynalayotgani va bajargan ishidan qoniqqanligi haqida gaplashish zarur. Eslatib o‘tish joizki, haddan tashqari qattiqqo‘llik bolani ijodiy faoliyatini va o‘ziga bo‘lgan ishonchini so‘ndiradi. Shuning uchun tanbehni maslahat tarzida berish maqsadga muvofiqdir. Ko‘p maqtov esa bolada o‘zboshimchalikni yuzaga keltiradi. Hamkorlikda bajarilayotgan ish haqidagi muhokama bolada o‘z ustida qayta-qayta ishlash, o‘ziga to‘g‘ri baho berish va kamchiliklarni to‘g‘rilash kabi xislatlarni tarbiyalaydi. Bu nafaqat maktabda,balki hayot davomida ham asqotadi. Rasm mashg‘ulotini haftasiga 1-2 marta o‘tkazish kerak. Loy ishi ham huddi shunday faqat applikatsiyani haftasiga bir marta o‘tkazgan ma’qul. Agar bolada mashg‘ulotdan tashqari rasm chizish, qirqish, yasash istagi tug‘ilsa, unga imkoniyat yaratib berish lozim.
Mashg‘ulot vaqti 25-30 daqiqadan oshmasligi lozim. Shunday paytlar bo‘ladiki,
bola o‘z ishini oxirigacha yetkaza olmaydi. Agar bunga vaqt sabab bo‘lsa, albatta bolaga o‘z ishini tugatishi uchun vaqt ajratish kerak. Bola bajarayotgan ish uchun ancha vaqt sarf bo‘lsa, unday holda bolaga ishni boshqa payt tugatish kerakligini sekin va mayin ohangda tushuntirish lozim. Tasviriy faoliyat mashg‘ulotiga nisbatan bola qiziqishini oshirib borish uchun ularni o‘rab turgan olam, tabiat, odamlar, jamiyat hayotidagi hodisalar haqidagi ko‘pgina ma’lumotlarni berib borish kerak. Bola bilan suhbat qilish, sayr va ekskursiya uyushtirish, tabiat hodisalari, hayvon va qushlarni kuzatish, rasmli ko‘rgazmalar va qiziqarl kitoblar o‘qish bola tasavvurini boyitadi. Kattalar bolani atrofga nisbatan qiziqishini va mehr-muhabbatini oshirishlari kerak. Ota-onalarning bolani o‘rab turgan olam, nimalarga e’tiborini qaratish, bo‘layotgan hodisalarga berayotgan bahosi ko‘p holda bolani olamga nisbatan bo‘lgan munosabatiga bog‘liq.
Bolani olam haqidagi tasavvurini kengayishida bolalar kitobi va kinofilm,
diafilmlarni o‘rni katta. Rasm mashg‘ulotini o‘tkazish yo‘llari turli xil bo‘lishi zarur. Birinchi holda bola aniq bir predmetni chizsa:(masalan o‘simlik) ikkinchi holda o‘qilsa, kitobga illyustratsiya qilinadi, unda o‘rab turgan olamni tasvirlaydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy mavzusi – insonlarni o‘rab turgan olamga oid bo‘lishi kerak. Bolalarga hamma narsa qiziq ko‘rinadi, shuning uchun ular o‘zi uchun har kuni yangilik yaratishadi. Bolalar o‘z tasavvuridagi olamni qog‘ozga tushirib, bundan katta zavq olishadi. Ota-onalar esa bolaning texnik qobiliyati, tasavvuri va olam to‘g‘risidagi tushunchasini hisobga olib qiziqarli mavzu tanlashida yordam berishlari kerak. Tayyor ko‘rgazmani qog‘ozga to‘g‘ri tushira olish ham bir mahorat. Bola bilan esa kompozitsiyani rasm qog‘oziga to‘g‘ri tushira olish haqida qog‘ozga to‘g‘ri tushira olish haqida gaplashish juda muhim. Bolalar kitobidan ilyustratsiyali rasmlar va rassomlar ishini bolalarga ko‘rsatib o‘tish zarur. Bolaga shunday materialdan foydalanishni maslahat berish kerakki, rasmda u yoki bu mavzular aniq ko‘rinishga ega bo‘lsin. Masalan, qish tasvirini bolalar bo‘yoq yoki guash orqali aniq tasvirlab bera oladi. Bahor tasvirini akvarelda yoritib bergan ma’qul. Bola hayotidagi biror bir voqea yoki umumiy bir ko‘rinishdagi bola qalam yoki bo‘yoqlar yordamida qog‘ozga tushirishi kerak. Shuni esda tutishi kerakki, qalam bilan chizish o‘zoq vaqtni oladi va qalamni kuch bilan bosib bo‘yash, uni qattiqligini hisobga olganda bolaga biroz qiyinchilik tug‘diradi. Shuni hisobga olib, bolaga katta hajmdagi qog‘oz berish tavsiya etilmaydi va bo‘yash uchun qalamdan foydalanmagan ma’qul. Agar bola rasmni shoshilib, e’tiborsizlik bilan chizayotgani yoki charchaganini sezsak, unga rasmni keyin davom ettirish ham mumkinligini tushuntirish lozim.Agar syujet ko‘rsatmasi yorqin ranglardan foydalanishni talab qilsa, bunday holda guash va temperdan foydalanish kerak. Bola kitobda tasvirlangan illyustratsiyaga xos rasm chizayotganda, ma’lum personajlar harakatiga kirishib ketadi. Ular bilan birga ham xayajonlanadi ham xavotirga tushadi. Syujetdagi ko‘pgina personajlarni harakatdagi holatini tasvirlash bolaga qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Ota-ona bola imkoniyatini hisobga olib qo‘lidan kelgan personajni tasvirlab chizishni tavsiya etishi zarur. Bolalar uchun ertakning syujetli ko‘rgazmali tomonini yoritib berish oson kechadi. Masalan: quyon va bo‘g‘irsoq uchrashuvi, Zumrad va Qimmat uchrashuvi va hokazo. Lekin bolaga har safar ertakni faqat syujetli tomonini yoritib chizdirsak noto‘g‘ri bo‘lar edi. Bolalarda fantastik obrazlarni tasvirlash kuchli bo‘ladi va ular fantaziyasini o‘stirish o‘ta muhimdir. Shuning uchun bolaga sehrli daraxt, afsonaviy bog‘, sehrli qush rasmini chizish tavsiya etiladi. Bu rasmlarda bola ijodiy yondoshishi kerak. Bola bilan oldin suhbat o‘tkaziladi: «Ishni nimadan boshlash kerak? Tasavvuringdagi obrazni qog‘ozga qanday tushirasan?» kabi savollar beriladi. Bunday savollar bolaga ko‘rgazmani ko‘z oldiga keltirib ko‘rishiga va anglab etishiga yordam beradi. Rassomchilik san’atining foydali bir ko‘rinishi – naturadir. Natura bolani qabul qilish doirasini atrofga nisbatan diqqat va tasavvurini boyitib, kuzatuvchanligini oshiradi. Buning uchun oddiy bir predmet tanlanadi. Masalan barglari aniq bo‘lgan alohida-alohida joylashgan uy gullari yoki guldastadagi gul. Tanlangan predmet hammaga yaqqol ko‘rinarli qilib qo‘yiladi. Bolaga obyektni diqqat bilan kuzatish taklif qilinib, ayniqsa gul va barglarning joylashishi ketma-ketligiga, gul, guldon formasiga nisbatan qiziqish uyg‘otiladi. Iloji boricha guldon shaklini qo‘l bilan silab ko‘rsin. Bolalar o‘yinchoq rasmlarini chizishni yaxshi ko‘rishadi. Agar bola mavzuga xos rasm chizishga qiynalsa, bunday holda o‘yinchoq rasmini chizishga maslahat bering. Buning uchun bolaga chizish oson bo‘lgan va bola o‘zi tanlagan o‘yinchoqni beriladi. Avvalo o‘yinchoqning tuzilishiga, shakliga, ranggiga e’tibor berish, o‘yinchoq qismlariga diqqat qaratish kerak. Eng qadimgi san’at asarlaridan biri bu dekorativ san’atdir. Odamlar uy, idish va kiyimlarini ushbu san’at ko‘rinishi asosida yasatishga urinishgan. Bolalarni ushbu san’at turi bilan tanishtirish o‘ta muhim. Ko‘pgina shahar va tumanlarda maxsus san’at muzeylari mavjud. Bola ijodkorligi va estetikasini oshirish uchun albatta muzeyga olib borib, san’at turlari bilan tanishtirish zarur. Naqsh va dekorativ kompozitsiyalar yaratishni ko‘proq qizlar xush ko‘rishadi. O‘g‘il bolalarni ham bu qiziqarli rasm turi bilan tanishtirish maqsadga muvofiq. Bolani ushbu san’at turi orqali tasavvurini yanada kengaytirish uchun dekorativ mato, ma’lum dekoratsiya asosida yasalgan idishlar, dastro‘mol va boshqa turli xil narsalarni ko‘rsatib baho berish tavsiya etiladi. Bola diqqatini naqsh elementlariga (geometrik forma, gul, barg, qush) qaratish va ularni naqshda ritmik joylashtirishga ko‘maqlashish zarur. Bola rasmlarni qalam va bo‘yoqlar bilan bezatishi kerak va ko‘ngliga yoqqan dekorativ bezakni tanlashi mumkin. Bola uchun qiyin bo‘lmagan naqshni tanlab, huddi shunga o‘xshatib, naqsh chizishni taklif qilish lozim. Chizilayotgan naqsh elementlari, chiziqlari uzunligi 15-20 sm, eni 5-6 sm ni ko‘zdan kechirib chiqiladi. Agar bu bolaga qiyinchilik tug‘dirsa, bolaga naqsh elementlarini ma’lum shaklga keltirishni taklif qilinadi. Masalan: to‘rtburchak (dastro‘molcha, salfetka) misolida keltirilib, ushbu shakl chet qismi va o‘rtasini naqshlar bilan bezatiladi. Doira (likopcha) shaklida esa naqshni o‘rtaga yoki o‘rta va chetga joylashtirish mumkin.
Dekorativ kompozitsiyani yaratishda bolalar ma’lum shakl va shakllarni bir necha
marta takrorlab chizishi mumkin, lekin undagi naqshlar turli xil bo‘lishi shart.
Bola tanlagan rasm mavzulari turlicha bo‘lishi kerakligi haqida gapirildi.
Bolalar odatda bilgan rasmlarini qayta-qayta takrorlab chizishadi. Bunday holatda
bolaning chizish malakasi boyimay, tasavvuri o‘smaydi. Shuning uchun har xil mavzu va turli mazmundagi rasmlarni chizdirish foydadan holi emas.
Tasviriy faoliyat estetik tarbiyani shakllantirish bilan birga bolani chizish
malakasini oshirib, hamda maktabga tayyorlaydi va shu asosda qo‘l muskullarini
shakllantirib yozishga o‘rgatadi. Nafaqat rassomlik, balki tasviriy faoliyatning barcha turlari: applikatsiya, loy, to‘qish, qurish-yasash bolani qo‘l muskullarini shakllantiradi. Lekin rasm chizish faoliyati boshqa tasviriy faoliyatdan farqli o‘laroq, bolani yozishga nisbatan tayyorgarligini oshiradi, sababi ruchkaga yaqin qurollardan (qalam, mo‘yqalam) qurollardan foydalanish hisoblanadi.
Psixologlar fikricha, yozishni o‘rganish uchun grafik va texnik malakalarni
kuzatib, bajarish muhim, bunda harf elementini to‘g‘ri o‘xshatib chizish yoki ma’lum harf formasini bir-biri bilan to‘g‘ri birlashtirish hisobga olinadi.Ta’limiy faoliyat paytida ruchkani to‘g‘ri ushlab, qo‘lni ohista harakatlantirish muhim. Sanab o‘tilgan ko‘pgina malakalar rasm chizishda qo‘llaniladi. Agar bola diqqat e’tiborini to‘g‘ri o‘tirgan holda rasm chizishga o‘rgatsak, ya’ni qog‘ozni buklamay,suyanmasdan, qalam va mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlab, boshlagan ishini oxiriga etkazish kabi faoliyatlarni namoyon qilsak, bola maktabga chiqqach, ma’lum talab va qoidalarga tez ko‘nikib ketadi va yozishga qiynalmaydi.
Agar kattalar bolalar kattalarga o‘tirish va yozish texnikasini o‘rgatishmasa, bola
maktabda ham noto‘g‘ri o‘tirish va ruchka, qalamni noto‘g‘ri ushlash oqibatida o‘z ishini bilmagan holda barmoqlari bilan yopib qo‘yadi. Yozuvga o‘rgatish uchun bola qo‘l harakatlarini tekis yo‘naltirishga o‘rgatish kerak. Rasm chizishda bu harakatlarni naqsh elementlarini namoyon etishida ko‘rish mumkin.
Masalan: rasmni bo‘yayotganda qalamni bir tomonga yo‘naltirish. Bolaga rasmni
shoshilmasdan, ozoda bajarishga o‘rgatish kerak. Bola o‘z ishi va harakatini boshqara olishi kerak. Masalan: katta guruh tarbiyalanuvchilari rasmni bo‘yayotganda belgilangan chiziqdan chiqarmasdan bo‘yashlari kerak. Harflarini bir tekisda yozish uchun bolalar barmoq haraktlarni mashq qilish kerak. Bu harakatlar har mashg‘ulotda takrorlab va mustahkamlanib boriladi.
Mashg‘ulotdan tashqari kattalar bolaga oq qog‘oz berib, dekorativ san’at turiga xos
turli chiziq burma shakllarni chizish taklif qilishlari mumkin.
Bolani qo‘li qancha ko‘p harakat qilsa, uning mustaqil, tekis va chiroyli yozishi ham shuncha oson bo‘ladi. Yozuv – o‘z qonun-qoidalari va afzalliklariga ega. Bolalarni yozishga o‘rgatish uchun, ma’lum mashqlar yordamida har mashg‘ulotda yozdirishimiz kerak.Buning uchu ota-onalarga yordam tariqasida yozuv daftarini olishimiz mumkin.Bola bu mashqlarni tez-tez takrorlab yozish malakasiga ega bo`lishadi.Yozuv daftaridagi nuqtalarni birlashtirish asosida harflar yigindisini yoki qisqa so‘zni hosil qilishadi.
Bola qilgan xatolikni ota-onalar tug‘rilab borishi kerak. Bola yozayotgan paytda uning qo‘l harakatiga, qalam, ruchkalarni to‘g‘ri ushlab yozishga e’tibor berish kerak. Bola yozuv haqidagi ma’lum ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lgandagina bolani yozishga o‘rgatgan ma’qul. Yozishni yanvar va fevral oyidan boshlagan ma’qo‘l. Mashg‘ulotni haftada 1-2 marta o‘tkazish kerak. Tasviriy faoliyatni barcha turlarini ota-onalar o‘zi oilada olib borishlari mumkin. Bu bolani estetik tarbiyalaydi va maktabga tayyorlaydi.